Hơn 2 triệu người đã chết - con số khủng khiếp ấy không còn là thống kê khô cứng mà hiện lên sống động, đau đớn qua từng trang sách trong “Sự thật nạn đói năm 1945”. Đồng bằng Bắc bộ - vựa lúa của cả nước trở thành vùng đất chết chóc. Người dân ăn rễ cây, vỏ chuối, rêu đá, thậm chí ăn xác người để tồn tại. Những hình ảnh người chết nằm la liệt nơi bến nước, bờ ruộng được ghi lại bởi nhà nhiếp ảnh Võ An Ninh khiến ai đọc cũng nghẹn lòng. Và nỗi đau ấy không phải đến từ thiên tai mà chính là hậu quả của “nhân họa” từ sự bóc lột tàn bạo, vô nhân đạo đến tận cùng.
Trong “Sự thật nạn đói năm 1945”, một trong những chi tiết gây ám ảnh được tác giả ghi lại từ điều tra thực địa tại Thái Bình: Ở một số làng quê, trẻ em phải trốn vào bụi rậm khi thấy người lạ đến làng vì đó có thể là “người nhặt xác” hoặc “đội phu khiêng người chết” - hình ảnh rùng rợn nhưng có thật. Thậm chí, một số người sống sót kể rằng, họ từng nghĩ mình sẽ chết khi nhìn thấy xác mẹ hoặc anh em ruột bị bỏ lại trên đường làng mà không thể chôn cất. Đặc biệt, tác giả Nguyễn Quang Ân còn dẫn lời kể của các chiến sĩ Việt Minh khi phá kho thóc của Nhật tại Nam Định: Sau khi chia gạo cho dân, có cụ già ngồi giữa sân đình ôm bao gạo mà bật khóc, chỉ nói: “Thế là sống rồi! Thế là sống rồi!” - lời cảm thán mà cho đến giờ, người kể lại vẫn không quên được sự chấn động của cảm xúc ngày hôm ấy.
Những chuyện giờ mới kể ấy được lắng nghe, chắt lọc từ hàng trăm chuyến đi, hàng nghìn trang ghi chép không chỉ làm đầy thêm bức tranh lịch sử mà còn thắp sáng thêm một điều: Giữa tận cùng đói khổ, con người Việt vẫn không mất lòng tin, không mất tình người. Và đó chính là “hạt giống” sâu xa của khát vọng giành độc lập.
Cuốn sách khẳng định: Nạn đói không đơn thuần là kết quả của thiên tai mà chủ yếu do chính sách tàn ác của phát xít Nhật, thực dân Pháp và bộ máy tay sai Trần Trọng Kim. Hàng chục nghìn ha lúa bị phá để trồng đay phục vụ chiến tranh. Hàng triệu tấn gạo bị thu vét xuất khẩu. Tuyến vận chuyển lương thực bị cắt đứt. Gạo bị cấm bán, thuế vẫn thu, lễ hội vẫn tổ chức. Trong khi dân chết đói, quan lại vẫn tiệc tùng.
Tác phẩm cũng cho thấy, từ trong bóng tối thảm họa, ánh sáng nhân văn vẫn le lói và chính ánh sáng ấy đã thắp lên ngọn lửa cách mạng. Những phong trào “hũ gạo cứu đói”, “nhường cơm sẻ áo”, hành động phá kho thóc của Nhật để chia cho dân của Việt Minh đã không chỉ cứu đói mà còn thức tỉnh niềm tin vào một chính quyền mới do nhân dân làm chủ. Tinh thần tương thân tương ái trong lúc hoạn nạn trở thành sức mạnh tinh thần to lớn, góp phần tạo nên cuộc Cách mạng Tháng Tám vĩ đại.
Cách viết của nhà sử học Nguyễn Quang Ân không cầu kỳ, không kịch hóa mà để dữ kiện, tư liệu lên tiếng. Điều này càng khiến người đọc cảm thấy nhói lòng bởi sự thật lịch sử thường khắc nghiệt hơn bất kỳ sự tưởng tượng nào. Những hình ảnh người sống không lo nổi ngày mai, những xóm làng tiêu điều, tấm bản đồ được đánh dấu bằng… xác chết - tất cả hiện lên như minh chứng hùng hồn cho một giai đoạn tang thương mà cũng đầy tỉnh thức.
Trong bối cảnh xã hội ngày nay, khi tốc độ thông tin khiến người ta dễ lãng quên ký ức dân tộc, “Sự thật về nạn đói năm 1945” là ngọn đèn soi sáng tâm thức, giúp độc giả, đặc biệt là thế hệ trẻ biết trân trọng từng hạt gạo, từng bữa cơm, từng mùa vàng trên cánh đồng thanh bình. Đó cũng là trách nhiệm với lịch sử, với nhân dân, với chính bản thân mình.