Việt Nam bước vào giai đoạn già hóa dân số với tốc độ thuộc nhóm nhanh nhất châu Á. Theo Tổng cục Thống kê và UNFPA (Quỹ Dân số Liên hợp quốc), tỷ lệ người từ 60 tuổi trở lên đã vượt 12% dân số (gần
12 triệu người) và dự báo con số này sẽ tăng lên 20 triệu người vào năm 2038 và 28 triệu người vào năm 2049. Điều này đồng nghĩa với việc áp lực lên hệ thống an sinh xã hội và y tế ngày càng lớn.
Trong bối cảnh đó, ý kiến chỉ đạo của Tổng Bí thư Tô Lâm về mô hình "sáng đón, chiều đưa" tại viện dưỡng lão đã mở ra hướng đi mới, thay đổi nhận thức cũ và khẳng định vai trò quan trọng của Nhà nước cùng cộng đồng trong việc chăm lo cho người cao tuổi.
Một khảo sát của Viện Xã hội học (năm 2023) cho thấy, hơn 40% hộ gia đình chỉ có 1 - 2 con, khiến việc chăm sóc cha mẹ già yếu trở thành gánh nặng kinh tế lẫn tinh thần. Khi bố mẹ mắc bệnh mạn tính, chi phí điều trị và chăm sóc có thể chiếm tới 25 - 30% thu nhập của cả gia đình, buộc con cái phải nghỉ việc hoặc giảm giờ làm. Khoảng 8,6% người cao tuổi hiện sống một mình, nhiều người mắc trung bình 2 - 3 bệnh mạn tính. Dẫu hơn 80% đã có bảo hiểm y tế nhưng chỉ khoảng 2,4 triệu người đang hưởng lương hưu - quá nhỏ so với nhu cầu chi tiêu tuổi già.
Việt Nam vẫn là xã hội chăm sóc tại nhà: Ước tính khoảng 99,5% người cao tuổi chủ yếu được con cháu hoặc người thân chăm sóc tại gia; chỉ 0,5% sống trong cơ sở trợ giúp xã hội hoặc viện dưỡng lão. Số liệu khảo sát trong các viện dưỡng lão cho thấy quy mô cư dân còn rất nhỏ: Một nghiên cứu năm 2020 chỉ ghi nhận 291 người tại 8 viện dưỡng lão trên cả nước. Phần lớn người cao tuổi chọn viện dưỡng lão vì không còn người thân chăm sóc, con cái đi làm xa hoặc cần điều dưỡng chuyên sâu, chứ chưa hẳn chủ động “để đỡ gánh nặng cho con cái”.
Cần xây dựng cơ chế, chính sách, vận động nguồn lực xã hội hóa, tăng cường các cơ sở chăm sóc ban ngày cho người cao tuổi.
Các chuyên gia nhận định chưa có khảo sát toàn quốc đo lường cụ thể tỷ lệ người vào viện vì muốn giảm gánh nặng cho con. Nhưng ở đô thị, đặc biệt tại TPHCM và Hà Nội, dịch vụ dưỡng lão tư nhân đang dần tăng khách hàng từ các gia đình bận rộn.
Theo Luật Người cao tuổi, “Người cao tuổi được Nhà nước, gia đình và xã hội tôn trọng, chăm sóc và phát huy vai trò”. Họ được cấp thẻ BHYT miễn phí; đồng thời từ ngày 1/7/2025 theo Luật Bảo hiểm xã hội 2024 mức trợ cấp hưu trí xã hội tối thiểu 500.000 đồng/tháng nếu từ đủ 75 tuổi trở lên và không có lương hưu. Hiện cả nước có khoảng 400 cơ sở trợ giúp xã hội và các Câu lạc bộ Liên thế hệ tự giúp nhau (ISHC). Tuy nhiên, dịch vụ chăm sóc dài hạn vẫn mỏng, nhân lực điều dưỡng lão khoa thiếu trầm trọng và Việt Nam chưa có bảo hiểm chăm sóc dài hạn để san sẻ chi phí như nhiều nước đã áp dụng.
Nhìn sang các nước bạn, như Nhật Bản đã có Luật Bảo hiểm chăm sóc dài hạn (LTCI) từ năm 2000, bắt buộc mọi công dân từ 40 tuổi đóng góp. 50% kinh phí đến từ ngân sách, 50% từ phí bảo hiểm. Người trên 65 tuổi khi mất khả năng tự chăm sóc được chính quyền địa phương đánh giá và cấp gói dịch vụ, từ chăm sóc tại nhà đến trung tâm ban ngày, viện dưỡng lão. Con cái không còn nghĩa vụ pháp lý phải nuôi cha mẹ, trách nhiệm chính chuyển sang hệ thống bảo hiểm xã hội.
Hay Hàn Quốc cũng đã triển khai Bảo hiểm chăm sóc dài hạn từ năm 2008, là nhánh của Bảo hiểm y tế Quốc gia. 60% kinh phí từ phí bảo hiểm y tế bắt buộc, 40% từ ngân sách trung ương và địa phương. Người từ 65 tuổi hoặc dưới
65 nhưng suy giảm chức năng được đánh giá và xếp hạng chăm sóc, đồng chi trả chỉ 15 - 20% chi phí. Nhà nước xây dựng mạng lưới trung tâm dưỡng lão và điều dưỡng phủ khắp huyện, quận, giảm mạnh gánh nặng cho gia đình.
Từ 2 mô hình này, các chuyên gia cho rằng nên tiếp tục nghiên cứu bổ sung hoàn thiện Luật Bảo hiểm xã hội với đầy đủ 9/9 nhánh chế độ BHXH (trong đó có chế độ chăm sóc người cao tuổi) theo khuyến nghị của Tổ chức Lao động quốc tế (ILO). Theo đó, sớm nghiên cứu quy định về bắt buộc đóng vào quỹ chăm sóc người cao tuổi đối với công dân Việt Nam từ đủ 40 tuổi trở lên. Thành lập Quỹ Bảo hiểm chăm sóc dài hạn bắt buộc là quỹ thành phần của Quỹ Bảo hiểm xã hội do Nhà nước quản lý, huy động toàn dân đóng góp và Nhà nước hỗ trợ, bảo hộ.
Cần có quy định điều kiện, quy chế chăm sóc, hoạt động của các cơ sở chăm sóc người cao tuổi, có cơ chế quản lý thống nhất; khuyến khích, tạo điều kiện cho các cơ sở tư nhân hoạt động nhằm mục đích từ thiện, giúp đỡ về vật chất, tinh thần cho người cao tuổi.
Cùng với đó, mở rộng mô hình linh hoạt chăm sóc người cao tuổi ban ngày (sáng đưa, chiều đón), ưu tiên nơi nhiều lao động di cư. Đào tạo nhân lực điều dưỡng lão khoa, khuyến khích đào tạo nguồn nhân lực làm việc trong các viện dưỡng lão với chuẩn chất lượng nghiêm ngặt nhằm phục vụ tốt nhất cho người cao tuổi.
Điều Bá Được
Nguyên Trưởng ban Thực hiện chính sách BHXH Việt Nam