Nghệ sĩ nhiếp ảnh Nguyễn Bá Khoản (1917 - 1993) vốn là phóng viên, biên tập viên Báo Cứu Quốc, đồng thời là một trong những cây máy ảnh tiên phong của báo chí cách mạng Việt Nam. Suốt hơn nửa thế kỷ cầm máy, ông đã để lại hàng ngàn cuộn phim quý, trong đó có những bức ảnh vô giá như: Chủ tịch Hồ Chí Minh đọc Tuyên ngôn Độc lập tại Quảng trường Ba Đình ngày 2/9/1945; những kỳ họp đầu tiên của Quốc hội; hình ảnh đời thường giản dị của Bác Hồ bên đồng bào; khí thế hào hùng “Quyết tử cho Tổ quốc quyết sinh” năm 1946.
Vừa qua, tại Hà Nội, Hội Nghệ sĩ Nhiếp ảnh Việt Nam tổ chức lễ ra mắt cuốn sách “Nguyễn Bá Khoản - Những khoảnh khắc lịch sử” (Nhà xuất bản Quân đội nhân dân, 2025) do nhà báo Nguyễn Thị Diệu Ân biên soạn.
Cuốn sách dày 200 trang, gồm 3 phần: Những bức ảnh lịch sử; Phụ chương hình ảnh; Nguyễn Bá Khoản - Cuộc đời và sự nghiệp. Mỗi bức ảnh trong tập sách như một lát cắt thời gian, đưa người xem trở về với những khoảnh khắc thiêng liêng của dân tộc.
Nghệ sĩ nhiếp ảnh Hồ Sỹ Minh, Phó Chủ tịch Thường trực Hội Nghệ sĩ Nhiếp ảnh Việt Nam nhận định: “Điểm nổi bật trong ảnh Nguyễn Bá Khoản là tính chân thực. Bố cục giản dị, ánh sáng tự nhiên, khoảnh khắc mộc mạc nhưng giàu sức gợi. Chính sự giản dị ấy đã giúp những tấm ảnh vượt lên khỏi thời điểm chụp, trở thành chứng nhân lịch sử sống động cho muôn đời sau”.
Đại tá Nguyễn Văn Sáu, Phó Giám đốc, Phó Tổng biên tập Nhà xuất bản Quân đội Nhân dân cho biết: “Cuốn sách quý này không chỉ nằm trong bộ sách kỷ niệm 80 năm Cách mạng tháng Tám và Quốc khánh 2/9, mà còn là minh chứng cho sự hy sinh thầm lặng của nghệ sĩ - chiến sĩ Nguyễn Bá Khoản, người đã dũng cảm cầm máy nơi tuyến lửa, để lại cho hậu thế những khoảnh khắc lịch sử vô giá.
Về phương diện sử liệu, tập sách có thể coi như một “album ký ức dân tộc”. Không chỉ minh họa cho những bài học lịch sử, ảnh Nguyễn Bá Khoản còn là bằng chứng trực quan để thế hệ sau hiểu rõ hơn về khí thế và tinh thần của những ngày đầu độc lập. Với giới nghiên cứu, đây là nguồn tư liệu quan trọng, bổ sung và kiểm chứng nhiều chi tiết văn bản. Với công chúng, đó là kênh tiếp cận lịch sử gần gũi, giàu cảm xúc.
Để có được bộ “biên niên sử” đồ sộ của cách mạng Việt Nam bằng hình, ống kính của Nguyễn Bá Khoản liên tục hướng về những sự kiện quan trọng mang tính khai sinh ra lịch sử. Người nghệ sĩ, chiến sĩ Nguyễn Bá Khoản bằng tài năng thiên bẩm và lòng quả cảm của mình đã biến những khoảnh khắc trở nên vĩnh hằng thông qua nghệ thuật nhiếp ảnh.
Lần giở bộ sưu tập ảnh của ông, tất cả như đang hiện ra khung cảnh một dân tộc vùng lên quyết chí bảo vệ nền độc lập, tự do, thống nhất. Nguyễn Bá Khoản đã hiến tặng hàng nghìn bức ảnh lịch sử vô cùng quý giá cho Bảo tàng Cách mạng Việt Nam, Bảo tàng Quân đội, Cục Lưu trữ Quốc gia, Bảo tàng Hà Nội, Bảo tàng TPHCM và các tổ chức văn hóa, lịch sử của các nước bạn.
Với những cống hiến xuất sắc, ông đã được trao Huân chương Lao động hạng Nhất, Giải thưởng Hồ Chí Minh về văn học nghệ thuật (1996) cho nhóm ảnh “Đoàn quân Nam tiến và Toàn quốc kháng chiến 1945 - 1946”. Năm 2022,
TP Hà Nội đã đặt tên một tuyến phố tại quận Cầu Giấy mang tên ông, sự tri ân xứng đáng đối với một phóng viên chiến trường can trường, tận tụy.
Hoa Hạ