GS, TS Tô Ngọc Thanh, nguyên Chủ tịch Hội Văn nghệ Dân gian Việt Nam nhiều lần khẳng định: “Cộng đồng là chủ thể đích thực của di sản phi vật thể. Không có cộng đồng, di sản không thể tồn tại”.
Những năm gần đây, Việt Nam đã từng bước cụ thể hóa quan điểm này bằng hành động. Tại hầu hết địa phương, từ thôn, xóm, bản làng đến tổ dân phố đều có ban quản lý hoặc ban bảo vệ di tích do người dân làm nòng cốt. Họ không chỉ gìn giữ không gian văn hóa mà còn tham gia giám sát việc tu bổ, quản lý, tổ chức lễ hội, thực hành nghi lễ truyền thống.
Một ví dụ điển hình là Hà Nội, nơi có gần 6.500 di tích và gần 2.000 di sản văn hóa phi vật thể. Thành phố đã phát hiện thêm 547 di tích trong đợt kiểm kê năm 2024 - minh chứng cho việc người dân chủ động nhận diện và báo cáo giá trị di sản tại địa phương mình.
Không dừng lại ở bảo tồn theo kiểu “giữ nguyên hiện trạng”, nhiều cộng đồng đã sáng tạo những hình thức mới để lan tỏa giá trị di sản. Ở vùng Kinh Bắc, nghệ nhân ca trù livestream biểu diễn trên mạng xã hội, kết nối được cả người trẻ. Ở Quảng Nam, cộng đồng làng gốm Thanh Hà được tập huấn kỹ năng du lịch cộng đồng, biến nghề truyền thống thành sinh kế bền vững. Ở Hà Giang, đồng bào Mông không chỉ bảo tồn khèn, sáo mà còn đưa chúng vào các khóa học ngoại khóa cho học sinh tiểu học. PGS, TS Bùi Hoài Sơn nhấn mạnh: “Di sản chỉ thực sự sống nếu được hòa vào dòng chảy cuộc sống. Muốn vậy, phải lấy cộng đồng làm trung tâm - không chỉ để giữ mà còn để sáng tạo tiếp”.
Trung tâm Bảo tồn Di sản Thăng Long - Hà Nội là đơn vị tiêu biểu cho hướng tiếp cận này. Thay vì chỉ phục vụ khách tham quan, trung tâm triển khai hàng loạt chương trình tương tác như: “Em làm nhà khảo cổ”, “Chúng em tìm hiểu di sản”; chương trình Tết Việt với việc tái hiện một số nghi lễ quan trọng trong Hoàng cung Thăng Long xưa; đồng thời, các chương trình “Tết Đoan Ngọ”, “Vui Tết Trung thu”, “Ký ức mùa thu”, tour đêm “Giải mã Hoàng thành Thăng Long”… vừa thu hút công chúng, vừa là giải pháp nâng cao nhận thức của cộng đồng với di sản.
Thực tế, tại nhiều di sản thế giới như: Hội An, Tràng An, vịnh Hạ Long, Phong Nha - Kẻ Bàng… mô hình bảo tồn gắn với sinh kế bền vững cho người dân đã cho thấy hiệu quả rõ nét. Người dân được hỗ trợ kinh phí tu bổ nhà cổ, được trả công để giữ rừng, được hướng dẫn làm du lịch cộng đồng - từ đó vừa giữ gìn bản sắc, vừa phát triển kinh tế.
Tuy nhiên, không phải di sản nào cũng được bảo tồn hiệu quả, không phải địa phương nào cũng khai thác và phát huy giá trị di sản một cách hài hòa, bền vững. Đã có những nơi phát triển nóng du lịch dẫn tới quá tải, ô nhiễm, làm xói mòn giá trị nguyên gốc của di sản. Hay người dân địa phương - những người sống giữa di sản - lại chưa thực sự được lắng nghe, tham gia hoặc hưởng lợi công bằng từ các chính sách bảo tồn và phát triển.
Để khắc phục thực trạng này, một số chuyên gia đã đề xuất cần có những giải pháp đồng bộ nhằm phát huy vai trò của cộng đồng trong công tác bảo tồn. Trước hết là tăng cường giáo dục, nâng cao nhận thức người dân về giá trị di sản; đồng thời, cần tạo điều kiện để họ tham gia vào quá trình quản lý, giám sát, tổ chức các hoạt động gắn với di sản. Đặc biệt, việc phân phối lợi ích từ du lịch di sản một cách công bằng cũng là yếu tố then chốt giúp cộng đồng có động lực giữ gìn di sản.
Ông Jonathan Baker, Trưởng Đại diện Văn phòng UNESCO tại Việt Nam cho biết, cộng đồng địa phương không chỉ là những người hưởng lợi từ việc bảo tồn di sản mà còn là bên liên quan chính và là người giám hộ các giá trị này. Lấy cộng đồng làm trung tâm nghĩa là cho phép người dân địa phương tham gia vào quá trình ra quyết định, tổ chức các hoạt động văn hóa và hưởng lợi về mặt kinh tế và xã hội từ các sáng kiến liên quan đến di sản. Điều này bảo đảm tính bền vững lâu dài cũng như phát triển kinh tế cho địa phương.
Đăng Khoa
