Một trong những mô hình tạo dấu ấn đậm nét gần đây là “Góc đọc cuối tuần” - không gian đọc mở tại trụ sở Nhà xuất bản Kim Đồng (Hà Nội), được tổ chức vào mỗi sáng thứ bảy. Tại đây, trẻ em không chỉ được tự do lựa chọn những cuốn sách phù hợp với độ tuổi mà còn được tham gia các hoạt động tương tác hấp dẫn như: Diễn kịch, vẽ tranh, thử nghiệm khoa học vui, làm đồ thủ công hay gặp gỡ tác giả.
Theo bà Vũ Thị Quỳnh Liên, Phó Giám đốc - Tổng Biên tập Nhà xuất bản Kim Đồng, mô hình này không chỉ đơn thuần là hoạt động khuyến đọc mà còn là không gian sáng tạo, nơi văn hóa đọc được gieo mầm qua trải nghiệm: “Không gian đọc gắn liền với hoạt động trải nghiệm giúp các em không cảm thấy đọc là nhiệm vụ mà là niềm vui tự nhiên. Từ đó, việc đọc sách trở thành thói quen, một phần trong đời sống tinh thần hàng ngày của trẻ”.
Không dừng lại ở không gian xuất bản, sách Kim Đồng ngày càng xuất hiện nhiều hơn trong môi trường học đường. Từ các thư viện trường học, “thư viện góc lớp”, đến hoạt động đọc ngoại khóa, sách thiếu nhi ngày càng gắn bó mật thiết với đời sống học tập của các em. Đặc biệt, các bộ sách chuyên đề về lịch sử, văn hóa, kỹ năng sống được biên soạn với hình thức minh họa bắt mắt, lối kể chuyện sinh động giúp học sinh từ bậc tiểu học đến trung học dễ dàng tiếp cận và tiếp thu kiến thức.
Trong bối cảnh chuyển đổi số mạnh mẽ, sách điện tử trở thành công cụ tiếp cận tri thức phổ biến. Người đọc chỉ cần chiếc điện thoại hoặc máy đọc sách là có thể mang theo cả một thư viện bên mình. Năm 2024, Việt Nam ghi nhận sự bùng nổ của thị trường sách điện tử: Hơn 4.000 đầu sách được xuất bản điện tử, doanh thu sách nói đạt 102 tỷ đồng, số lượt truy cập tăng gấp đôi. Tuy nhiên, cùng với sự tăng trưởng đó, vấn đề bản quyền cũng đặt ra thách thức không nhỏ.
Theo khảo sát của Viện Nghiên cứu xã hội - kinh tế và môi trường, chỉ 15% giới trẻ dành thời gian rảnh để đọc sách, trong khi hơn 40% ưu tiên lướt mạng. Một nghiên cứu khác cũng chỉ ra, 26% người được hỏi không có thói quen đọc sách và chỉ 30% duy trì việc đọc thường xuyên. Những con số này phản ánh rõ sự “lép vế” của thói quen đọc sách trước sức hút từ phim ảnh, mạng xã hội và game online.
Xây dựng thói quen đọc sách bền vững cho trẻ đòi hỏi sự chung tay của gia đình, nhà trường và xã hội. Gia đình là nơi đầu tiên gieo mầm yêu sách. Những đứa trẻ được tặng sách, đọc sách cùng cha mẹ, lớn lên trong không gian có tủ sách thường có xu hướng tiếp cận sách tự nhiên và sâu sắc hơn. Cùng với đó, nhà trường phải đóng vai trò hướng dẫn và tổ chức.
Không chỉ dừng ở thư viện với sách giáo khoa mà cần tổ chức các buổi đọc sách theo chủ đề, hoạt động ngoại khóa, cuộc thi viết cảm nhận, chia sẻ sách hay... Các thầy, cô giáo yêu sách sẽ truyền cảm hứng mạnh mẽ cho học sinh. Cùng với đó, các nhà xuất bản, đơn vị phát hành, tổ chức giáo dục cần kết hợp với các nền tảng số để giới thiệu sách thông qua video, podcast, thử thách đọc sách, trò chơi tương tác... nhưng phải đảm bảo giá trị nội dung và hướng dẫn trẻ đọc đúng cách. Việc chỉ chạy theo thuật toán, đề xuất các đầu sách theo xu hướng nhất thời mà thiếu chiều sâu sẽ dễ khiến trẻ sa vào xu hướng “đọc để trưng bày”, “đọc cho có” xa rời bản chất thực sự của việc đọc.
Các nhà giáo dục nhấn mạnh rằng, văn hóa đọc không nằm ở phương tiện giấy hay điện tử mà ở chiều sâu tiếp nhận tri thức. Một đứa trẻ đọc sách điện tử nhưng biết tóm tắt, phản biện và chia sẻ góc nhìn từ cuốn sách vẫn là người đọc thực thụ. Ngược lại, trẻ đọc hàng chục cuốn sách theo xu hướng mạng xã hội nhưng không nhớ gì, không suy ngẫm gì thì đó chỉ là “đọc cho vui”. Do đó, chúng ta cần hướng dẫn trẻ cách chọn sách, cách đọc có mục tiêu, kết hợp kỹ năng đọc hiểu với kỹ năng số. Các nền tảng công nghệ cần đóng vai trò hỗ trợ, không nên thay thế quá trình trải nghiệm tư duy của người đọc.
