Nằm bên bờ bắc sông Đắk Bla, biệt lập với bên ngoài, nơi đây ban đầu thực dân Pháp chỉ giam giữ thường phạm, nhưng từ 1930 đưa tù nhân chính trị đến. Theo tư liệu, Ngục Kon Tum đã giam giữ khoảng 500 tù nhân chính trị và 1/2 trong số họ đã anh dũng hy sinh trong những cuộc đấu tranh lưu huyết tại nhà ngục. Ngày 16/11/1988 Bộ Văn hóa- Thể thao ký Quyết định số 1288/QĐ BVHTT công nhân Ngục Kon Tum là Di tích lịch sử cấp Quốc gia. Ngày 21/11/2022 Chủ tịch nước ban hành Quyết định phong tặng danh hiệu Anh hùng LLVT nhân dân cho tập thể chiến sĩ cách mạng bị địch bắt tù đày tại Ngục Kon Tum.
Thành lập chi bộ đảng đầu tiên ở Kon Tum
Theo tư liệu truyền thống, người có công sáng lập Chi bộ Đảng đầu tiên ở Ngục Kon Tum là đồng chí Ngô Đức Đệ (quê xã Trảo Nha, huyện Can Lộc, Hà Tĩnh). Ông bị thực dân Pháp bắt trong một cuộc họp thành lập Đông Dương Cộng sản liên đoàn ở gần bến đò Trai, thuộc huyện Đức Thọ, tỉnh Hà Tĩnh (cũ) và bị giam giữ tại nhà lao Vinh (Nghệ An). Tháng 6/1930, ông bị đày lên Ngục Kon Tum và trở thành một trong những người tù chính trị đầu tiên bị giam giữ tại đây. Những ngày bị giam giữ tại Ngục Kon Tum ông đã tuyên truyền giác ngộ, cảm hóa được một số cai, đội có tinh thần yêu nước theo cách mạng và kết nạp Đảng cho Huỳnh Đăng Thơ (Đội Thơ), Nguyễn Cừ (Cai Cừ) và Huỳnh Liễu (Cai Liễu).
Ngày 25/9/1930, chỉ một thời gian ngắn sau khi Đảng Cộng sản Việt Nam ra đời, một cuộc họp bí mật ngay trong Ngục Kon Tum đã được tổ chức để tuyên bố thành lập Chi bộ Đảng Cộng sản đầu tiên của tỉnh Kon Tum (cũ), gọi là “Chi bộ binh” gồm 4 đảng viên: Ngô Đức Đệ, Huỳnh Đăng Thơ (Đội Thơ), Nguyễn Cừ (Cai Cừ), Huỳnh Liễu (Cai Liễu). Chi bộ binh do đồng chí Ngô Đức Kế làm Bí thư đóng vai trò quan trọng trong việc gieo mầm cách mạng trên vùng đất Tây Nguyên huyền thoại.
Năm 1931, Chi bộ binh đã xây dựng và phát triển mạnh các cơ sở cách mạng cả ở bên ngoài, thành lập thêm “Chi bộ đường phố”, phát động phong trào đấu tranh quần chúng nhân dân. Trong điều kiện hoạt động trong nhà ngục gặp vô vàn khó khăn, nguy hiểm, nhưng Chi bộ binh đã có những đóng góp tích cực vào thắng lợi chung của phong trào cách mạng cả nước trong thời kỳ bảo vệ, khôi phục hệ thống tổ chức Đảng thời kỳ 1931- 1935. Từ đây tạo tiền đề quan trọng để Đảng Cộng sàn Đông Dương tiến hành Đại hội đại biểu lần thứ nhất vào tháng 3/1935.
Cuộc đấu tranh lưu huyết
Những năm 1930 - 1931, sau thất bại của cao trào cách mạng Xô Viết - Nghệ Tĩnh, thực dân Pháp đưa các đoàn tù chính trị ở nhà lao các tỉnh đồng bằng lên giam cầm ở Ngục Kon Tum, để cung cấp nguồn nhân lực cho công cuộc khai phá Tây Nguyên, trong đó có việc mở tuyến đường 14. Tính đến tháng 12/1930, tại Ngục Kon Tum có 297 tù chính trị bị giam giữ, trong đó 295 nam, 2 nữ. Nhưng trong 6 tháng năm 1931, trong số 295 tù chính trị bị thực dân Pháp và tay sai đưa đi lao động khổ sai 170 người đã bỏ xác nơi rừng xanh. Nhằm phản đối chính sách đối xử vô nhân đạo của thực dân Pháp, dưới sự lãnh đạo của Chi bộ binh, nhiều cuộc đấu tranh chống khủng bố đã nổ ra. Trong đó sự kiện gây chấn động là cuộc đấu tranh lưu huyết giữa những người tù chính trị với thực dân Pháp và tay sai diễn ra trong hai ngày 12 và 16/12/1931.
Cổng vào Di tích Ngục Kon Tum.
Đây là cuộc đấu tranh có kế hoạch cụ thể, có mục đích, mục tiêu, phương pháp, phương châm rõ ràng. Trong đó có tuyên ngôn yêu sách đòi thực dân Pháp và tay sai phải đáp ứng quyền được ăn no, mặc ấm, đảm bảo thuốc men chăm sóc y tế cho tù nhân chính trị bị bệnh. Đồng thời bãi bỏ chế độ hành hạ, đánh đập, bắn giết, thủ tiêu, gông cùm và các hình phạt khắc nghiệt, đòi quyền được đọc sách báo, viết thư cho người thân… Tuy cuộc đấu tranh nhanh chóng bị khủng bố, nhấn chìm trong máu nhưng đã ghi dấu ấn trong lịch sử về tinh thần, bản lĩnh khí phách kiên cường của những tù nhân chính trị trước mũi lê, súng đạn của kẻ thù. Có thể nói, cuộc đấu tranh lưu huyết ở nhà ngục Kon Tum là cuộc đấu tranh giữa tinh thần yêu nước, mà những tù nhân chính trị tiên phong khởi xướng dưới ánh sáng soi đường của Đảng (Chi bộ binh), chống lại kẻ thù xâm lược nhằm bảo vệ nền độc lập, chủ quyền dân tộc. Lịch sử Kon Tum ghi nhận, sự kiện cuộc đấu tranh lưu huyết là khúc tráng ca bất diệt về lòng yêu nước, tinh thần quật cường của những chiến sĩ cách mạng là những tù nhân chính trị đã khiến cho kẻ thù khiếp sợ. Chính vì thế, tháng 12/1935, để che đậy tội các với những chính sách vô nhân đạo, hà khắc và nhằm tẩy sạch dấu vết những cuộc đấu tranh kiên cường, bất khuất của những người tù chính trị, thực dân Pháp đã cho đóng cửa Ngục Kon Tum.
Một tượng đài bất khuất
Theo tư liệu, để xây dựng, tôn tạo Di tích lịch sử Ngục Kon Tum vào tháng 10/2010, tỉnh đã tách di tích này ra khỏi Bảo tàng Kon Tum thành khu độc lập rộng gần 4ha. Tổng thể quy mô khu di tích gồm 4 khu vực, gồm nhà tưởng niệm, nhà truyền thống, cụm tượng đài “Bất khuất” và hai ngôi mộ lớn là nơi ghi danh 15 chiến sĩ cách mạng đã anh dũng hy sinh trong cuộc đấu tranh lưu huyết, tuyệt thực ngày 12 và ngày 16/12/1931. Ngoài việc xây dựng tôn tạo, phục dựng để bổ sung cho công tác trưng bày giới thiệu và phục vụ du khách đến tham quan, Bảo tàng và Thư viện tỉnh đã phối hợp xuất bản một số tài liệu liên quan đến Di tích Ngục Kon Tum. Đó là “Từ Hà Tĩnh đến Nhà đày Kon Tum”; “Ngục Kon Tum” (phóng sự của Lê Văn Hiến là một tù nhân chính trị ở Ngục Kon Tum); kỷ yếu “Giá trị, ý nghĩa lịch sử và công tác bảo tồn, phát huy giá trị Di tích Ngục Kon Tum”; “Những người tù chính trị tại Nhà lao Kon Tum”; “Ngục Kon Tum giai đoạn 1930- 1953”… Nơi đây đang lưu giữ, trưng bày hơn 500 trang tư liệu và 400 hiện vật quý giá, trở thành địa chỉ đỏ thu hút đông đảo du khách tham quan tìm hiểu chứng tích lịch sử khi đặt chân đến Kon Tum.
Sau nhiều năm hoạt động phục vụ khách tham quan, hiện Di tích lịch sử Ngục Kon Tum đã có nhiều hạng mục bị hư hỏng, xuống cấp cần được tôn tạo, phục dựng để phát huy giá trị di tích, đáp ứng nhu cầu tham quan, giáo dục truyền thống. Được các ngành chức năng quan tâm chỉ đạo đầu tư cho hoạt động tôn tạo, vừa qua thông tin từ Sở Văn hóa, Thể thao và Du lịch cho biết, dự kiến “Dự án Tôn tạo, phục dựng Di tích lịch sử Quốc gia Ngục Kon Tum sẽ được triển khai thực hiện vào năm 2026, với tổng nguồn vốn 100 tỷ đồng. Dự án được triển khai thực hiện sẽ tôn tạo, phục dựng nhiều hạng mục khang trang hơn như: Nhà bảo vệ, sân trung tâm, sân hành lễ, phù điêu, mộ liệt sĩ, bia tưởng niệm, tượng đài Bất Khuất… Đây thực sự là một niềm vui rất lớn, rất phấn khởi đối với cán bộ, đảng viên, nhân dân các dân tộc của địa phương nói riêng và du khách trong, ngoài nước nói chung.
Lương Định
