Phóng viên Dân trí đã có buổi trò chuyện cùng TS Đỗ Anh Đức, Trưởng Bộ môn Truyền thông số, Viện Đào tạo Báo chí và Truyền thông, Trường Đại học Khoa học Xã hội và Nhân văn (Đại học Quốc gia Hà Nội) để hiểu rõ hơn về hành trang mà thế hệ phóng viên tương lai cần chuẩn bị trong thời đại báo chí số và AI bùng nổ.
Sự thật, tốc độ và đạo đức nghề nghiệp - 3 trụ cột bất biến của báo chí
* Thưa TS Đỗ Anh Đức, sự chuyển mình từ máy chữ đến thời đại số và AI đã thay đổi cách sản xuất nội dung báo chí thế nào?
- Đó không chỉ là cuộc chuyển mình về công cụ - từ máy chữ sang bàn phím, từ tòa soạn giấy sang phòng tin kỹ thuật số mà là sự thay đổi sâu sắc trong tư duy, quy trình và triết lý làm báo.
Ở thời máy chữ, nhà báo làm việc với tốc độ của chữ gõ tay, của thư tín, của việc xác minh qua các nguồn hữu cơ. Thời đại số rút ngắn toàn bộ chuỗi sản xuất nội dung - từ thu thập thông tin, xử lý, biên tập đến phân phối.
Đến thời AI, ta không chỉ rút ngắn mà còn tự động hóa nhiều khâu vốn từng là đặc quyền của con người: Phân tích dữ liệu, viết tin, tạo hình ảnh, thậm chí cả việc đề xuất tiêu đề theo thuật toán tối ưu tương tác.
Điều này vừa mở ra cơ hội, vừa đặt ra thách thức. Cơ hội ở chỗ nhà báo có thể tập trung hơn vào những khâu có chiều sâu như phân tích, điều tra, phản biện thay vì tiêu tốn sức lực cho việc “gõ tin” thuần túy. Nhưng thách thức là khi AI có thể tạo ra nội dung tức thì, dồi dào và thậm chí “có vẻ” hợp lý thì đâu là giá trị cốt lõi của nghề báo? Đâu là vai trò không thể thay thế của con người?
Trong kỷ nguyên AI, kỹ năng kỹ thuật là cần nhưng phẩm chất báo chí như sự trung thực, tư duy độc lập, đạo đức nghề nghiệp và khả năng kiến tạo ý nghĩa mới là thứ quyết định bản lĩnh của một người làm báo.
* Theo ông, AI có đang làm thay đổi triết lý làm báo - về sự thật, tốc độ và đạo đức nghề nghiệp hay không?
- Trí tuệ nhân tạo (AI) không làm thay đổi triết lý cốt lõi của nghề báo nhưng đặt ra thách thức lớn: Làm thế nào để chúng ta giữ vững và thậm chí tái định nghĩa những giá trị đó trong bối cảnh mới. Sự thật, tốc độ và đạo đức nghề nghiệp vẫn là 3 trụ cột bất biến của báo chí.
Tuy nhiên, AI đã khiến 3 yếu tố này trở nên mong manh hơn nếu không được kiểm soát đúng cách. Việc AI cho phép sản xuất và phát hành tin tức với tốc độ chưa từng có có thể khiến người làm báo dễ sa vào vòng xoáy “đăng trước - kiểm chứng sau”.
Về sự thật, AI có thể truy xuất và tổng hợp dữ liệu nhanh chóng nhưng điều đáng ngại là nó không biết phân biệt giữa sự thật và thông tin có vẻ đúng. Khi một mô hình ngôn ngữ được huấn luyện từ dữ liệu sẵn có, vốn đã đầy định kiến, thiên kiến và thông tin sai lệch thì “sự thật” mà AI tái tạo không còn là kết quả của xác minh thực tế, mà là sự tính toán xác suất của một câu "có vẻ hợp lý". Trong bối cảnh ấy, vai trò của nhà báo như người kiểm chứng sự thật, người thiết lập tiêu chuẩn cho thông tin có kiểm chứng càng có ý nghĩa sống còn.
Về mặt đạo đức, việc sử dụng AI trong phỏng vấn ảo, tạo giọng đọc nhân tạo hay hình ảnh mô phỏng nhân vật đặt ra những câu hỏi mới về trách nhiệm và tính minh bạch trong tác nghiệp.
Vì thế, AI không thay thế triết lý làm báo nhưng buộc người làm báo phải nâng cấp tư duy nghề nghiệp, tái thiết tiêu chuẩn đạo đức và không ngừng rèn luyện bản lĩnh để giữ vững lòng tin công chúng.
Sứ mệnh dẫn dắt
* Trong bối cảnh bùng nổ mạng xã hội và sự nổi lên của “báo chí công dân”, báo chí chính thống cần làm gì để giữ vững vai trò dẫn dắt thông tin thay vì bị lu mờ giữa cơn bão truyền thông hiện nay, thưa ông?
- Báo chí cách mạng ra đời không chỉ để đưa tin, mà trước hết là để dẫn dắt - dẫn dắt nhận thức, niềm tin và hành động trong những giai đoạn lịch sử đầy thử thách.
Sau 100 năm, sứ mệnh ấy vẫn còn nguyên giá trị, chỉ có điều môi trường thông tin ngày nay đã thay đổi căn bản: Thông tin không còn khan hiếm mà ngập tràn; người làm báo không còn là người đưa tin duy nhất mà đang chia sẻ "không gian công" với hàng triệu cá nhân có thể phát ngôn tức thời trên mạng xã hội.
Trong cơn bão truyền thông ấy, báo chí chính thống nếu chỉ “đưa tin nhanh, đúng” thì chưa đủ. Điều báo chí cần giữ và làm sâu sắc hơn là vai trò kiến tạo nhận thức xã hội bằng sự kiểm chứng, phân tích nhiều chiều, bằng tiếng nói có trách nhiệm với cộng đồng. Báo chí không thể chạy theo viral (lan truyền nhanh), không sa vào sự kiện giật gân mà cần kiên trì xây dựng niềm tin, đặc biệt là với thế hệ trẻ.
Báo chí cách mạng từng dấn thân trong những điều kiện ngặt nghèo để giữ vững lý tưởng. Ngày nay, đó là thách thức của việc giữ lấy uy tín giữa quá nhiều “tiếng ồn”. Uy tín ấy đến từ chất lượng thông tin, từ sự công tâm và sứ mệnh phụng sự đất nước, đặt lợi ích quốc gia, dân tộc trên hết.
Vì một thế hệ làm báo biết sống, biết suy tư, chịu trách nhiệm và cống hiến
* Từ thực tế đào tạo tại Viện Đào tạo Báo chí và Truyền thông, ông đánh giá thế nào về mức độ sẵn sàng của sinh viên báo chí trước những đòi hỏi mới của nghề?
- Sinh viên báo chí ngày nay rất nhanh nhạy với công nghệ, đặc biệt là việc sử dụng nền tảng số, công cụ AI và kỹ năng sản xuất nội dung đa phương tiện. Điều đó rất đáng khích lệ vì cho thấy thế hệ mới không ngại thay đổi, sẵn sàng thích nghi với môi trường báo chí mới.
Tuy nhiên, sự sẵn sàng kỹ thuật không đồng nghĩa với sự trưởng thành nghề nghiệp. Thách thức lớn nhất không nằm ở việc biết dùng công cụ nào, mà ở chỗ: Dùng để làm gì, để kể câu chuyện gì và phục vụ giá trị gì.
AI có thể viết tin, tạo hình, thậm chí phân tích dữ liệu nhưng không thể thay thế một trái tim biết rung cảm, một tư duy biết phản biện và tinh thần làm báo có trách nhiệm với xã hội. Điều mà người học báo chí hôm nay cần rèn luyện sâu sắc là khả năng nhìn xuyên qua lớp bề mặt thông tin, hiểu được bối cảnh, nhân tính và đạo lý phía sau mỗi sự kiện.
* Viện Đào tạo Báo chí và Truyền thông hiện có những đổi mới nào trong đào tạo nhằm thích ứng với báo chí thời AI?
- Chúng tôi đang thực hiện các thay đổi đồng bộ ở 3 cấp độ để thích ứng với báo chí thời đại số và AI.
Về chương trình đào tạo, Viện đã tích hợp các học phần mới như AI trong báo chí, podcast, báo chí dữ liệu, truyền thông mạng xã hội, đồng thời mở thêm ngành Truyền thông Đa phương tiện từ năm nay nhằm đào tạo sinh viên có năng lực sản xuất nội dung đa nền tảng. Bên cạnh đó, chúng tôi cũng tổ chức các lớp học ngắn hạn về AI và công nghệ truyền thông mới để người học tiếp cận sớm với xu hướng.
Về phương pháp giảng dạy, chúng tôi chuyển từ hình thức thuyết giảng truyền thống sang mô hình học tập theo dự án thực tế, với sự tham gia trực tiếp của các nhà báo, chuyên gia công nghệ trong vai trò giảng viên, cố vấn. Đồng thời, Viện thường xuyên mời chuyên gia về tổ chức các buổi hội thảo chuyên đề, tọa đàm học thuật hàng tháng nhằm cập nhật kiến thức mới và hướng dẫn chuyên môn cho cả giảng viên lẫn sinh viên.
Về hợp tác thực hành, Viện tăng cường liên kết với tòa soạn, startup công nghệ và nền tảng số để sinh viên được trải nghiệm công việc thực tế từ sớm, rèn luyện kỹ năng làm báo hiện đại, sáng tạo nội dung cho nhiều nền tảng khác nhau như video ngắn, podcast, mạng xã hội…
* Theo ông, với vai trò là người giảng dạy, trách nhiệm của cơ sở đào tạo báo chí là gì trong việc chuẩn bị cho sinh viên thích ứng với môi trường báo chí thời AI?
- Trong thời đại AI và truyền thông số, trách nhiệm lớn nhất của các cơ sở đào tạo báo chí không chỉ là trang bị kỹ năng sử dụng công nghệ mà còn là nuôi dưỡng tư duy, tinh thần trách nhiệm và chiều sâu nhân văn cho sinh viên.
Chúng ta không thể ngăn công nghệ thay đổi cách làm báo nhưng chúng ta có thể và phải đào tạo nên những người làm báo biết đặt câu hỏi, biết suy tư và phản tư về xã hội, con người và chính vai trò của mình trong dòng chảy thông tin ấy.
Sinh viên cần được rèn luyện để sử dụng AI một cách chủ động, thông minh và có đạo đức - giỏi công nghệ nhưng không ỷ lại vào công nghệ.
Ở một trường đào tạo báo chí theo định hướng nhân văn như chúng tôi, điều làm nên “thương hiệu” không phải là việc sinh viên chạy theo xu hướng mới nhanh đến đâu mà là ở chỗ: Họ thể hiện được gì sau mỗi tác phẩm báo chí - trách nhiệm công dân, cái nhìn sâu sắc và cam kết với sự thật, công bằng và phẩm giá con người.
Do đó, việc chuẩn bị cho thế hệ nhà báo mới trong bối cảnh rất nhiều áp lực, thách thức hiện nay là đào tạo phải đi vào chiều sâu, vì một thế hệ làm báo không chỉ biết cách đưa tin mà còn biết sống, biết suy tư, biết chịu trách nhiệm và biết cống hiến, với tinh thần của báo chí cách mạng Việt Nam.
* Xin chân thành cảm ơn ông!
ĐOÀN THU THỦY (thực hiện)
