Từ vật dụng tiện lợi đến rác thải nguy hại
Trong ngày hè nắng nóng, hình ảnh những chiếc quạt mini cầm tay hay quạt mini đeo cổ xuất hiện khắp nơi, từ văn phòng tới trường học, công viên… Chúng được quảng cáo là sản phẩm sử dụng năng lượng sạch, tiết kiệm điện và thân thiện với môi trường. Chị Nguyễn Thúy Hòa (Hà Nội) cho biết, chị mua quạt mini để bàn nhỏ gọn, thậm chí đi đâu cũng có thể mang theo với giá chỉ 50.000 đồng. Không chỉ mua cho mình, chị Hòa còn mua cho mỗi thành viên trong gia đình một cái. “Chiếc quạt nhỏ, xinh nên có thể mang theo người rất tiện. Các con xuống sân chơi cũng có thể mang theo chiếc quạt mini này. Sau mỗi lần sạc pin có thể dùng được vài tiếng đồng hồ. Sản phẩm giá rẻ nên dùng vài tháng, có chiếc được một tháng đã hỏng, sửa khá đắt nên tôi bỏ đi, mua cái mới”, chị Hòa nói.
Câu chuyện của chị Hòa không phải cá biệt. Các thiết bị công nghệ xanh giá rẻ, đặc biệt là từ các thương hiệu không tên, thường chất lượng thấp, nhanh hỏng và khó sửa chữa. Hơn nữa, thiết kế tích hợp của các sản phẩm như sạc dự phòng với pin lithium-ion dán chặt vào vỏ nhựa, khiến việc tái chế trở nên tốn kém và phức tạp. Đây cũng là nguyên nhân khiến rác thải từ sản phẩm điện tử ngày càng tăng.
Theo Tổ chức Y tế Thế giới (WHO), rác thải điện tử, trong đó bao gồm cả các thiết bị công nghệ cầm tay hiện là một trong những nguồn chất thải phát sinh nhanh nhất trên toàn cầu. Dự báo đến năm 2030, lượng rác điện tử toàn cầu sẽ đạt khoảng 74 triệu tấn, gần gấp đôi so với năm 2014. Các thiết bị như sạc dự phòng, quạt mini, đèn led mini, tai nghe không dây… thường sử dụng pin lithium-ion - loại pin có năng lượng cao nhưng rất khó phân hủy. Nếu pin bị vứt lẫn trong rác sinh hoạt hoặc xử lý không đúng quy trình, chúng có thể gây cháy nổ, rò rỉ hóa chất như thủy ngân, cadmium, lithium… sẽ ngấm xuống đất và nguồn nước, gây ô nhiễm kéo dài. Một báo cáo mới được công bố trên The Guardian (tờ báo hàng ngày của Anh) vào tháng 7/2024 cho thấy, nhiều pin lithium-ion chứa các hóa chất PFAS - còn được gọi là “hóa chất vĩnh cửu” có khả năng tồn tại hàng trăm năm trong môi trường mà không phân hủy. Những hóa chất này có thể xâm nhập vào chuỗi thực phẩm, ảnh hưởng trực tiếp đến sức khỏe con người.
Lượng lớn rác thải điện tử đổ ra môi trường
Tại Việt Nam, theo nghiên cứu của Viện Khoa học Công nghệ và Môi trường, cả nước phát sinh khoảng 100.000 tấn rác thải điện tử mỗi năm, dự kiến tăng lên 250.000 tấn vào năm 2025, chỉ tính riêng tivi và linh kiện điện tử. Đây là loại chất thải có tốc độ gia tăng nhanh nhất hiện nay, gây áp lực lớn cho công tác quản lý và xử lý môi trường. Nguyên nhân chủ yếu là do tuổi thọ thiết bị ngắn, cùng với sự phát triển nhanh của công nghệ khiến thiết bị nhanh lỗi thời. Ngoài ra, hệ thống thu gom và xử lý rác thải điện tử còn kém hiệu quả, dẫn đến lượng lớn rác bị xả thẳng ra môi trường.
TS Bùi Huy Hải, Khoa Điện tử và Kỹ thuật Máy tính, Trường Đại học Kinh tế - Kỹ thuật Công nghiệp (Bộ Công Thương) cho biết, rác thải điện tử bao gồm các thiết bị điện tử, tấm pin mặt trời, ắc quy... thuộc nhóm chất thải độc hại, với thành phần hóa học, nhựa, chất phụ gia và kim loại nặng như chì, thủy ngân, lưu huỳnh, niken. Trong quá trình thu gom, vận chuyển, xử lý cơ học, thủy luyện, đặc biệt là đốt cháy bảng mạch điện tử, nếu không đúng cách sẽ thải ra các khí độc hại ảnh hưởng nghiêm trọng đến sức khỏe con người và ô nhiễm môi trường. Bên cạnh lượng rác thải điện tử nội địa, một lượng lớn rác thải điện tử và phế liệu, thiết bị điện tử, máy móc cũ đã qua sử dụng được nhập khẩu trái phép vào Việt Nam cũng có xu hướng tăng mạnh.
Ông Trần Văn Nam, chủ một cơ sở tái chế tại Hà Nội thừa nhận, việc tái chế những đồ công nghệ hiện nay không nhiều nơi thực hiện được. Do đó, phần lớn đồ công nghệ rẻ tiền sau khi dùng xong đều bị vứt bỏ thay vì được thu mua và tái sử dụng. “Tách pin lithium-ion ra khỏi các thiết bị nhỏ rất khó, cần công nghệ hiện đại và chi phí cao. Nhiều cơ sở nhỏ lẻ chỉ tháo lấy đồng, còn lại đem chôn lấp hoặc đốt”, ông Nam cho biết.
Theo các chuyên gia môi trường, một trong những rào cản lớn khiến cho việc tái chế, tái sử dụng rác thải công nghệ chưa được phổ biến chính là việc thiếu hệ thống thu gom chuyên biệt. Tại Việt Nam, chỉ khoảng 15 cơ sở được cấp phép xử lý rác thải điện tử, với công suất hạn chế từ 0,5 đến 3 tấn mỗi ngày. Điều này không chỉ làm mất cơ hội tái chế các vật liệu quý như đồng, vàng, hay lithium-ion mà còn gây hậu quả nghiêm trọng cho môi trường. Rõ ràng, hệ thống thu gom và xử lý rác thải sinh hoạt hiện tại của các đô thị lớn vốn đã quá tải, nay lại phải đối mặt thêm một loại rác thải nguy hại trá hình, một thách thức mà cơ sở hạ tầng và quy trình hiện tại chưa được thiết kế để ứng phó.
Cần sự vào cuộc của cơ quan quản lý, doanh nghiệp và người tiêu dùng
Theo TS Bùi Huy Hải, quá trình thu gom, phân loại và xử lý rác thải điện tử tại Việt Nam vẫn đang thực hiện thủ công. Rác thải điện tử chủ yếu được thu gom bởi người thu mua phế liệu, cơ sở tái chế vừa và nhỏ và tập kết tại các làng nghề để tái chế. Việc tái chế rác thải điện tử đa phần sử dụng phương pháp hỏa luyện và thủy luyện với công nghệ lạc hậu, tiềm ẩn nhiều rủi ro liên quan đến sức khỏe của con người và ảnh hưởng trực tiếp đến môi trường. Ngoài ra, rác thải điện tử còn được nhiều người tái sử dụng để bán trở lại thị trường. Tuy nhiên, lượng thiết bị được thu gom vẫn còn hạn chế so với lượng rác thải phát sinh.
Để giải quyết tận gốc vấn đề rác thải điện tử, các chuyên gia môi trường cho rằng, cần có những giải pháp đồng bộ từ cả cơ quan quản lý, doanh nghiệp và người tiêu dùng. Một sản phẩm tiện ích không thể được coi là “xanh” chỉ vì nó giúp tiết kiệm một chút điện năng tiêu thụ, trong khi vòng đời của nó lại tạo ra gánh nặng môi trường to lớn. Về phía cơ quan quản lý nhà nước, cần có những chế tài mạnh mẽ hơn để buộc các nhà nhập khẩu, phân phối phải tuân thủ quy định EPR (trách nhiệm mở rộng của nhà sản xuất), bất kể quy mô kinh doanh. Đồng thời, cần khẩn trương quy hoạch và nhân rộng các điểm thu hồi rác thải điện tử nguy hại tại khu dân cư, siêu thị, trung tâm thương mại để người dân có nơi thải bỏ đúng cách. Các chiến dịch truyền thông nâng cao nhận thức cần được thực hiện sâu rộng, không chỉ kêu gọi “vứt rác đúng nơi quy định” mà còn phải nhấn mạnh đến việc “tiêu dùng có trách nhiệm”. Về phía doanh nghiệp, đây là lúc cần thể hiện trách nhiệm xã hội và chuyển đổi sang mô hình kinh tế tuần hoàn. Thay vì cạnh tranh bằng giá rẻ, hãy cạnh tranh bằng chất lượng, độ bền và dịch vụ hậu mãi. Việc xây dựng các chương trình thu hồi như “đổi sản phẩm cũ lấy sản phẩm mới có trợ giá” không chỉ giúp bảo vệ môi trường mà còn là cách hiệu quả để xây dựng lòng trung thành của khách hàng và hình ảnh thương hiệu bền vững. Quan trọng nhất, sự thay đổi phải đến từ nhận thức và hành động của mỗi người tiêu dùng. Thay vì chạy theo sản phẩm “thời trang” công nghệ, chúng ta có thể “bỏ phiếu bằng ví tiền” bằng cách lựa chọn sản phẩm có thương hiệu uy tín, độ bền cao, có chính sách bảo hành và thu hồi rõ ràng. Trước khi vứt bỏ một thiết bị hỏng, hãy tìm hiểu về các điểm thu gom rác thải điện tử gần nhà.
Theo WHO, rác thải điện tử, trong đó bao gồm cả thiết bị công nghệ cầm tay đang là một trong những nguồn chất thải phát sinh nhanh nhất trên toàn cầu. Dự báo đến năm 2030, lượng rác điện tử toàn cầu đạt khoảng 74 triệu tấn, gần gấp đôi so với năm 2014. Các thiết bị như sạc dự phòng, quạt mini, đèn led mini, tai nghe không dây… thường sử dụng pin lithium - ion - loại pin có năng lượng cao nhưng rất khó phân hủy. Nếu pin bị vứt lẫn trong rác sinh hoạt hoặc xử lý không đúng quy trình, chúng có thể gây cháy nổ, rò rỉ hóa chất ra môi trường, ngấm xuống đất và nguồn nước, gây ô nhiễm kéo dài.
KHÁNH VÂN
