Trong tác phẩm “Cách viết” (1953), Chủ tịch Hồ Chí Minh đặt ra những câu hỏi lớn cho báo chí cách mạng: “Phải đặt câu hỏi Viết cho ai? Viết để làm gì? Viết cái gì”.
Tại Đại hội lần thứ II của Hội Nhà báo Việt Nam (1959), Bác căn dặn: “Báo chí của ta thì cần phải phục vụ nhân dân lao động, phục vụ chủ nghĩa xã hội, phục vụ cho đấu tranh thực sự thông nhất nước nhà, cho hòa bình thế giới”.
Tại Đại hội lần thứ III của Hội Nhà báo Việt Nam (1962), Bác tiếp tục căn dặn “Nhiệm vụ của báo chí là phục vụ nhân dân, phục vụ cách mạng”, “Cán bộ báo chí cũng là chiến sĩ cách mạng. Cây bút, trang giấy cũng là vũ khí sắc bén của họ”.
Một thế kỷ qua, báo chí cách mạng Việt Nam luôn luôn trung thành với sự nghiệp của Đảng, của nhân dân. Những tư tưởng của Hồ Chí Minh về báo chí được các thế hệ nhà báo cách mạng hiện thực hóa thành truyền thống, thành những bài học cốt lõi, là cơ sở cho sự phát triển báo chí trong kỷ nguyên số.
Những bài học lớn
Thứ nhất: Báo chí luôn luôn xác định rõ vai trò chính trị - xã hội, phục vụ lợi ích dân tộc, phản ánh trung thực dòng chảy chính của lịch sử đất nước, đóng góp quan trọng vào thực hiện sứ mệnh cách mạng của Đảng, của dân tộc, như tinh thần lời dạy của Bác Hồ.
Từ Báo Thanh Niên (21/6/1925) do Nguyễn Ái Quốc sáng lập, báo chí Việt Nam ngay từ đầu đã mang sứ mệnh truyền bá lý tưởng cách mạng, đấu tranh giải phóng dân tộc. Trong kháng chiến chống Pháp và chống Mỹ, báo chí là lực lượng chủ lực, xung kích trên mặt trận tư tưởng - văn hóa, cổ động, tuyên truyền, tổ chức các phong trào cách mạng, vũ khí tư tưởng sắc bén của Đảng, giữ vai trò định hướng tư tưởng, khơi dậy và phát huy sức mạnh tinh thần yêu nước của cả dân tộc. Báo chí cách mạng không chỉ đóng góp bằng tác phẩm báo chí, sự nghiệp báo chí, mà còn bằng cả sự hy sinh xương máu. Hơn 550 nhà báo - liệt sĩ ngã xuống trên các chiến trường là một biểu tượng sáng ngời của chủ nghĩa anh hùng cách mạng Việt Nam.
Thứ hai, báo chí phải luôn đồng hành, thích ứng với yêu cầu của công cuộc đổi mới và phát triển đất nước và phải là một bộ phận xung kích của công cuộc Đổi mới.
Từ khi công cuộc Đổi mới bắt đầu (1986), báo chí phát triển và chuyển mình mạnh mẽ, góp phần xây dựng kinh tế thị trường định hướng xã hội chủ nghĩa và thực hiện các mục tiêu của công cuộc Đổi mới. Thực hiện chức năng truyền thông chính sách, báo chí không chỉ tuyên truyền, phổ biến chính sách mà còn phản biện, giám sát xã hội, đấu tranh phòng chống tham nhũng, tiêu cực, lãng phí; phát hiện, phản ánh và xây dựng, nhân rộng những mô hình, điển hình tiên tiến, góp phần thúc đẩy đổi mới, cải cách.
Thứ ba, báo chí thích nghi nhanh với cuộc cách mạng công nghệ số, đổi mới nhưng giữ vững bản sắc văn hóa dân tộc, tính định hướng tư tưởng - chính trị.
Báo chí chịu tác động đầu tiên và mạnh mẽ của công nghệ và chuyển đổi số.
Từ cách làm báo truyền thống, báo chí cách mạng Việt Nam đã bước vào môi trường không gian số với sự thích ứng và chuyển mình mạnh mẽ. Theo Bộ trưởng Nguyễn Mạnh Hùng, “khảo sát về uy tín nghề nghiệp trong xã hội (năm 2022), nghề báo được xếp hạng thứ 3/10 (chỉ sau nghề nhà giáo và nghề y). Mỗi năm, các cơ quan báo chí tạo ra khoảng 40 triệu tin, bài và khi đi vào không gian mạng lan tỏa thành 400 triệu tin bài, tạo thành dòng chủ lưu trên không gian mạng. Mỗi năm sản xuất 20.000 giờ phát thanh và 50.000 giờ truyền hình, trong đó tỷ lệ về truyền thông chính sách chiếm 20%”.
Nhiều cơ quan báo chí Việt Nam đã sớm ứng dụng trí tuệ nhân tạo (AI) vào quy trình làm báo. VietnamPlus tích hợp hệ thống của Insider từ năm 2021 để theo dõi hành vi người dùng và tự động hóa gửi bản tin tới độc giả. Đài Truyền hình TPHCM bắt đầu sử dụng ChatGPT vào đầu năm 2023 để xây dựng kịch bản chương trình phóng sự. Báo Nhân Dân sử dụng Chartbeat đo lường độc giả theo thời gian thực và sử dụng công nghệ dựa trên AI để tự động đề xuất nội dung tương thích cho độc giả.
Khảo sát năm 2023 của Hội Nhà báo Việt Nam và Hội Truyền thông số Việt Nam cho thấy khoảng 1/4 các cơ quan báo chí Việt Nam đang sử dụng AI, nhiều nhất là trong sản xuất tin tức. Để tăng trải nghiệm của người dùng, nhiều báo đã sử dụng AI để chuyển đổi văn bản thành giọng nói, như báo Dân trí, báo Lao Động, VietnamPlus… Nhiều cơ quan báo chí sử dụng AI xây dựng hệ thống riêng để vận hành.
Báo chí chịu áp lực lớn: Vừa đổi mới, vừa phải giữ vững bản sắc văn hóa dân tộc, bản lĩnh báo chí cách mạng, chuẩn mực đạo đức nghề nghiệp. Đổi mới, quốc tế hóa, số hóa nhưng giữ vững bản sắc văn hóa dân tộc và định hướng chính trị - tư tưởng. Trong các vụ việc có tác động xã hội rộng lớn, báo chí là nguồn thông tin tin cậy nhất với nhân dân. Vai trò dẫn dắt, định hướng dư luận, xây dựng niềm tin công chúng, vẫn là nền tảng xuyên suốt hoạt động báo chí.
Thứ tư, chuyển đổi số, đổi mới sáng tạo số là sống còn, đi đôi với nâng cao năng lực đội ngũ người làm báo.
Nhiều cơ quan báo chí đầu tư hệ thống CMS (hệ thống quản lý nội dung), SEO (tối ưu hoá cho công cụ tìm kiếm), AI đề xuất và sáng tạo nội dung, nhưng thiếu đội ngũ có khả năng phân tích dữ liệu, sản xuất nội dung chuyên sâu, dài hạn. Không gian sáng tạo số và công cụ sáng tạo số cho nghề báo là vô hạn. Nhưng nguồn lực sản xuất mới, là nhân lực số, lại đang có hạn. Vì vậy, chuyển đổi số báo chí không chỉ là công nghệ, mà còn là chiến lược về con người, tư duy và cách làm báo mới chuyên nghiệp, trung thực, nhân văn, hiện đại, cần được đầu tư mạnh mẽ và hiệu quả hơn.
Cơ hội và thách thức trước các xu thế báo chí mới
Trên thế giới, báo chí châu Âu, châu Mỹ, xu thế số hóa báo chí luôn luôn dẫn đầu với các quốc gia có nền báo chí phát triển như: Anh, Pháp, Thụy Điển, Đức, Mỹ, Canada…
Trong khu vực, báo chí ASEAN phát triển vượt bậc của các công nghệ mới, đặc biệt là AI.
Có ba hướng ứng dụng AI nổi bật trong báo chí ASEAN.
Tự động hóa nội dung (Content Automation): The Straits Times đã sử dụng công nghệ Natural Language Generation (NLG), Kumparan (Indonesia) sử dụng AI để hỗ trợ tạo tiêu đề, hình ảnh, và tóm tắt bài viết. Tại Thái Lan và Malaysia tập trung vào các bản tin dạng ngắn, bản tin email. Việt Nam tuy đã bắt đầu triển khai nhưng mới giới hạn ở một vài cơ quan lớn, chưa phổ biến ở quy mô lớn.
Phân tích hành vi độc giả là hướng tiếp cận giúp các tòa soạn hiểu sâu hơn về người dùng của mình. Singapore và Thái Lan đang dẫn đầu xu hướng này.
Cá nhân hoá và hệ thống đề xuất dựa trên AI là hướng ứng dụng có tiềm năng tạo ra sự khác biệt về trải nghiệm người dùng. Singapore dẫn đầu. Các quốc gia như Indonesia, Malaysia và Việt Nam chỉ mới khai thác tính năng này ở mức cơ bản.
Triển vọng cho báo chí Việt Nam
Báo chí Việt Nam khởi đầu số hóa chậm hơn nhưng có nhiều tiềm năng và cơ hội. Số hóa nội dung diễn ra khá mạnh trong vài năm gần đây, cùng với sự xuất hiện của nhiều tòa soạn số như Zing News, VnExpress, Vietcetera… Theo các chuyên gia, báo chí Việt Nam cần một chiến lược tích hợp công nghệ dài hạn, trong đó tập trung vào ba trụ cột: Nâng cao năng lực số cho đội ngũ phóng viên, đầu tư hạ tầng phân tích dữ liệu và xây dựng văn hóa, đạo đức làm báo dựa trên dữ liệu.
Chính phủ đã ban hành Chiến lược Chuyển đổi số báo chí. Bộ Thông tin - Truyền thông (nay là Bộ Văn hóa - Thể thao và Du lịch) đã thành lập Trung tâm hỗ trợ Chuyển đổi số báo chí. Trong chính sách, cần tài trợ nghiên cứu và kết nối giữa các tòa soạn với giới công nghệ, khuyến khích áp dụng chuẩn đạo đức và các nguyên tắc kiểm soát trong ứng dụng AI để đảm bảo minh bạch, công bằng và bảo vệ quyền lợi của độc giả và tôn trọng pháp luật.
***
100 năm báo chí cách mạng Việt Nam là hành trình kiên cường, phát triển vẻ vang. Trong bối cảnh mới, báo chí cần tiếp tục đổi mới, sáng tạo, mới có thể thích ứng, nhưng không được tách rời sứ mệnh chính trị, xã hội và đạo đức nghề nghiệp, tiếp tục xứng đáng vai trò “cầu nối” giữa Đảng, Nhà nước và nhân dân.
TS.NHÀ BÁO TRẦN BÁ DUNG
Nguyên Trưởng Ban Nghiệp vụ Hội Nhà báo Việt Nam
