Không chỉ đơn thuần là đưa tin, báo chí hôm nay cần hướng tới sự tương tác, cá nhân hóa, số hóa nội dung, đa nền tảng và mang tính dẫn dắt cao. Đồng thời, những giá trị cốt lõi như đạo đức nghề nghiệp, trách nhiệm xã hội và bản lĩnh chính trị vẫn phải được giữ vững như nền móng. Những yêu cầu mới đặt ra cho báo chí cách mạng trong thời đại chuyển đổi số, từ đó khẳng định vai trò không thể thay thế của báo chí chính thống trong việc gìn giữ sự thật, lan tỏa giá trị nhân văn và xây dựng niềm tin xã hội.
Bối cảnh mới và những thách thức chưa từng có
Bước vào thế kỷ XXI, đặc biệt là giai đoạn hậu đại dịch Covid-19, báo chí Việt Nam đứng trước những biến đổi sâu sắc về cả môi trường chính trị - xã hội lẫn công nghệ truyền thông. Sự bùng nổ của internet, mạng xã hội, trí tuệ nhân tạo, dữ liệu lớn (big data) và công nghệ di động đã tạo nên môi trường truyền thông toàn cầu hóa, phi tuyến tính và cạnh tranh khốc liệt.
Thực tế, báo chí truyền thống không còn là nguồn tin độc quyền. Ngày nay, bất kỳ ai cũng có thể trở thành “nhà báo công dân”, sản xuất và lan truyền thông tin chỉ với một chiếc điện thoại thông minh. Thông tin vì thế được phân tán trên hàng loạt nền tảng, khiến báo chí ngày càng cạnh tranh khốc liệt với các nguồn tin chính thống khác cũng như thông tin lan truyền trên mạng xã hội. Mặt khác, tình trạng tin giả, tin sai sự thật, thông tin xấu độc lan truyền trên mạng xã hội ngày càng tinh vi và khó kiểm soát, tạo ra những tác động tiêu cực đến nhận thức xã hội và lòng tin của người dân. Trong khi đó, cơ chế tài chính của nhiều cơ quan báo chí đang gặp khó khăn trước áp lực thị trường và thay đổi hành vi tiêu dùng thông tin. Tất cả đặt ra yêu cầu cấp thiết phải đổi mới cả về nội dung, hình thức lẫn cách vận hành của nền báo chí cách mạng trong thời đại số.
Xu thế mới của báo chí cách mạng
Trước bối cảnh chuyển đổi số và toàn cầu hóa mạnh mẽ, báo chí Việt Nam đã và đang trải qua những xu hướng phát triển nổi bật.
Chuyển đổi số toàn diện: Chuyển đổi số không chỉ là áp dụng công nghệ vào sản xuất nội dung mà còn là sự thay đổi tư duy, mô hình quản trị và cách tiếp cận khán giả. Các tòa soạn hiện đại tích cực ứng dụng trí tuệ nhân tạo (AI) trong phân tích dữ liệu độc giả, cá nhân hóa nội dung, gợi ý bài viết, tối ưu hóa SEO, thậm chí hỗ trợ sản xuất nội dung dạng ngắn, đồ họa hay video ngắn. Nhiều cơ quan báo chí lớn đã đẩy mạnh chuyển đổi số, xây dựng mô hình tòa soạn tích hợp, đẩy mạnh nội dung đa phương tiện, phát triển app riêng và kết nối mạnh mẽ với mạng xã hội.
Báo chí dữ liệu và báo chí giải thích lên ngôi: Trong thời đại thông tin “nhiễu loạn”, độc giả không chỉ cần biết “chuyện gì đang xảy ra” mà còn muốn hiểu “tại sao” và “chuyện đó ảnh hưởng gì đến tôi”. Báo chí dữ liệu (data journalism) và báo chí giải thích (explanatory journalism) do đó trở thành xu hướng chủ đạo. Báo chí hiện đại cần vận dụng sức mạnh của dữ liệu để kể chuyện, trực quan hóa thông tin, tạo niềm tin và tăng giá trị gia tăng cho độc giả. Những bài viết có chiều sâu, giải thích rõ ràng bối cảnh, nguyên nhân, hệ quả đang được độc giả đánh giá cao hơn các thông tin đơn thuần.
Đa nền tảng, đa định dạng: Việc tiếp cận công chúng ngày nay không thể chỉ dựa vào báo in hay truyền hình truyền thống. Nội dung báo chí phải hiện diện ở nơi công chúng hiện diện - trên mạng xã hội, podcast, YouTube, TikTok, Zalo, Spotify, Instagram… Những phóng sự điều tra được tóm tắt thành video ngắn; tin nóng được làm thành infographic (đồ họa thông tin) hay clip 60 giây; câu chuyện nhân văn được kể lại bằng podcast - tất cả là ví dụ cho việc “đa định dạng hóa” nội dung báo chí để thu hút và giữ chân khán giả.
Tính tương tác và cá nhân hóa cao: Trong bối cảnh chuyển đổi số sâu rộng và hành vi tiêu dùng thông tin của công chúng ngày càng thay đổi, báo chí cách mạng không thể tiếp tục vận hành theo mô hình truyền thống một chiều - nơi nhà báo là người “nói”, còn công chúng chỉ là người “nghe”. Thay vào đó, sự tương tác và cá nhân hóa ngày càng trở thành những yếu tố then chốt trong việc xây dựng mối quan hệ tin cậy, gắn kết và đồng hành giữa báo chí và công chúng.
Đạo đức báo chí và trách nhiệm xã hội được đề cao: Trong bối cảnh báo chí chuyển mình mạnh mẽ dưới tác động của công nghệ và mạng xã hội, yêu cầu về đạo đức nghề nghiệp và trách nhiệm xã hội của người làm báo càng trở nên cấp thiết hơn bao giờ hết. Nếu trước đây, đạo đức báo chí chủ yếu xoay quanh các nguyên tắc như trung thực, khách quan và tôn trọng sự thật; thì ngày nay, báo chí còn phải đối mặt với thách thức mới như: Kiểm chứng thông tin giữa biển tin giả, giữ vững chuẩn mực trong môi trường truyền thông hỗn độn và tránh chạy theo thị hiếu lệch lạc để câu view, câu like. Người làm báo cách mạng không chỉ là người phản ánh sự thật mà còn là người định hướng dư luận, góp phần xây dựng lòng tin, sự đồng thuận trong xã hội. Trong môi trường truyền thông số, trách nhiệm xã hội của báo chí càng lớn bởi mỗi bài viết, mỗi hình ảnh có thể lan tỏa tức thì, tạo ảnh hưởng sâu rộng, cả tích cực lẫn tiêu cực. Vì vậy, các cơ quan báo chí cần xây dựng bộ quy tắc đạo đức ứng xử số, tăng cường đào tạo đạo đức nghề cho phóng viên và biên tập viên, đồng thời kiên quyết nói không với những biểu hiện “bóp méo sự thật vì mục đích thương mại”.
Mạn đàm một số vấn đề để phát triển báo chí cách mạng trong kỷ nguyên vươn mình
Để báo chí cách mạng Việt Nam tiếp tục phát huy vai trò định hướng, dẫn dắt và phản biện xã hội trong giai đoạn mới, cần thực hiện đồng bộ nhiều giải pháp.
Thứ nhất, đổi mới mạnh mẽ tư duy làm báo. Làm báo trong kỷ nguyên số cần tư duy mở, dám thay đổi, sẵn sàng thử nghiệm để sáng tạo cách thức làm báo hiện đại, phù hợp với hơi thở của cuộc sống. Nhà báo không chỉ là người viết mà còn là người kể chuyện bằng nhiều hình thức, làm chủ công nghệ, hiểu biết về truyền thông số và phân tích dữ liệu.
Thứ hai, đẩy nhanh chuyển đổi số báo chí. Các cơ quan báo chí cần được hỗ trợ cả về cơ chế và tài chính để đầu tư hạ tầng công nghệ, xây dựng đội ngũ kỹ thuật và chuyển đổi mô hình vận hành. Việc xây dựng hệ sinh thái nội dung số, sử dụng AI, big data, blockchain (hệ thống cơ sở dữ liệu phân tán, hoạt động trên cơ chế chuỗi khối)… không còn là lựa chọn mà là yêu cầu sống còn.
Thứ ba, giữ vững bản sắc và đạo đức báo chí cách mạng. Dù hình thức có thể thay đổi nhưng cốt lõi của báo chí cách mạng vẫn là phụng sự nhân dân, phụng sự sự thật, bảo vệ cái đúng, đấu tranh với cái sai, cổ vũ cái đẹp. Việc tuân thủ các nguyên tắc đạo đức nghề nghiệp, xác minh thông tin nghiêm túc và đặt lợi ích công lên hàng đầu chính là “ngọn hải đăng” trong biển lớn truyền thông hiện nay.
Thứ tư, tăng cường đào tạo, bồi dưỡng đội ngũ nhà báo thời đại số. Cần chú trọng đào tạo kỹ năng đa phương tiện, tư duy số, phân tích dữ liệu, an toàn thông tin, truyền thông khủng hoảng… cho đội ngũ nhà báo. Đồng thời, phải tạo điều kiện cho nhà báo trẻ phát huy tinh thần sáng tạo, hội nhập nhưng không hòa tan.
Báo chí cách mạng Việt Nam đã, đang và sẽ luôn là lực lượng nòng cốt trên mặt trận tư tưởng - văn hóa, là công cụ quan trọng để bảo vệ nền tảng tư tưởng của Đảng, củng cố khối đại đoàn kết toàn dân, phản ánh hơi thở của cuộc sống và góp phần đưa đất nước tiến lên. Trước làn sóng công nghệ và sự thay đổi nhanh chóng của truyền thông hiện đại, báo chí cách mạng không thể đứng ngoài cuộc. Sự hội tụ giữa bản lĩnh chính trị, tư duy sáng tạo và khả năng làm chủ công nghệ chính là chìa khóa để báo chí cách mạng tiếp tục đồng hành cùng dân tộc trong kỷ nguyên vươn mình - kỷ nguyên vừa đầy triển vọng, vừa đầy thách thức.
TS VŨ TUẤN ANH, Trưởng khoa Truyền thông và Văn hóa đối ngoại, Học viện Ngoại giao
