Các mô hình chăm sóc người cao tuổi
Khi tuổi thọ trung bình tăng và dân số ngày càng già đi, xã hội đối mặt với hàng loạt thách thức trong chăm sóc y tế và chăm sóc dài hạn.
Theo Bộ Nội vụ và Truyền thông Nhật Bản, tính đến năm 2024, nước này có 36,25 triệu người từ 65 tuổi trở lên, chiếm 29,3% tổng dân số, mức cao kỷ lục toàn cầu. Tỷ lệ này được dự báo tăng lên 34,8% vào năm 2040 và 36,3% vào năm 2045, vượt xa vùng lãnh thổ đứng thứ hai là Martinique (25,3%).
Chính phủ Nhật Bản đã nỗ lực suốt nhiều thập niên để cân bằng giữa chất lượng chăm sóc người cao tuổi và tính hợp lý về chi phí. Theo Hệ thống Bảo hiểm Chăm sóc dài hạn triển khai từ năm 2000, tất cả cư dân trên 40 tuổi đều phải đóng phí bảo hiểm. Khi đến tuổi 65, họ sẽ được hưởng các dịch vụ chăm sóc có trợ cấp, bao gồm chăm sóc tại nhà, trung tâm sinh hoạt ban ngày và viện dưỡng lão.
Hệ thống này bao phủ phần lớn công dân Nhật Bản nhưng người nước ngoài có quyền cư trú vĩnh viễn hoặc thị thực dài hạn cũng tham gia và được hưởng các quyền lợi tương tự, sau khi đáp ứng đủ điều kiện bảo hiểm.
Viện dưỡng lão là các cơ sở được Chính phủ trợ cấp, dành cho người cao tuổi cần được hỗ trợ thường xuyên trong các sinh hoạt hàng ngày như ăn uống, tắm rửa và di chuyển. Các cơ sở này có chi phí phải chăng nhưng danh sách chờ thường rất dài, đặc biệt tại các thành phố lớn như Tokyo hoặc Osaka. Chi phí hàng tháng thường dao động từ 80.000 - 150.000 yên (14 - 26 triệu đồng), tùy theo thu nhập và mức độ chăm sóc cần thiết.
Trong khi đó, viện dưỡng lão thu phí là các cơ sở tư nhân cung cấp dịch vụ cao cấp với tiện nghi như khách sạn, hướng đến những người có khả năng chi trả cao và muốn không gian riêng tư, thoải mái hơn. Một số nơi được thiết kế như khu nghỉ dưỡng hưu trí sang trọng, có phòng riêng, bữa ăn cao cấp và hoạt động văn hóa - giải trí. Mức phí hàng tháng thường từ 200.000 yên trở lên (xấp xỉ 35 triệu đồng) và có thể vượt 600.000 yên (hơn 104 triệu đồng) tại Tokyo.
Một mô hình khác là cơ sở chăm sóc sức khỏe cho người cao tuổi. Các cơ sở này đóng vai trò trung gian giữa bệnh viện và viện dưỡng lão dài hạn. Người cao tuổi được theo dõi y tế và phục hồi chức năng với mục tiêu có thể trở về nhà sinh hoạt độc lập sau một thời gian. Chi phí trung bình hàng tháng khoảng 120.000 - 200.000 yên (21 - 35 triệu đồng), trong đó phần lớn được bảo hiểm chi trả theo hệ thống chăm sóc dài hạn của Chính phủ.
Ngoài ra, dịch vụ chăm sóc tại nhà và trung tâm ban ngày cũng phổ biến. Không phải người cao tuổi nào cũng chuyển đến viện dưỡng lão. Nhiều người thích ở lại nhà, nhận sự hỗ trợ bán thời gian, chẳng hạn y tá đến thăm để chăm sóc y tế hoặc tham gia trung tâm sinh hoạt ban ngày để dùng bữa, giao lưu và tập thể dục nhẹ. Theo hệ thống bảo hiểm công, chi phí sau trợ cấp chỉ khoảng 10.000 - 30.000 yên/tháng (2 - 5 triệu đồng), giúp người cao tuổi duy trì cuộc sống độc lập mà vẫn được chăm sóc đầy đủ.
Chính quyền địa phương là đơn vị điều phối, cấp phép và giám sát chất lượng dịch vụ, giúp gắn kết các nguồn lực tại chỗ để hình thành mô hình “chăm sóc cộng đồng toàn diện”.
Tăng cường ứng dụng công nghệ
Mặc dù hệ thống cơ sở hạ tầng của Nhật Bản đã phát triển tương đối tốt nhưng lĩnh vực chăm sóc người cao tuổi vẫn phải đối mặt với nhiều thách thức như thiếu nhân lực, khoảng cách vùng miền, chi phí tăng cao, rào cản văn hóa.
Trong khi các thành phố lớn có nhiều viện dưỡng lão thì khu vực nông thôn lại thiếu hụt nghiêm trọng hoặc khó tiếp cận các dịch vụ này. Khi nhu cầu ngày càng lớn, ngay cả các cơ sở được trợ cấp cũng phải đối mặt với áp lực tăng giá.
Với việc dân số ngày càng già hóa, nhu cầu chăm sóc người cao tuổi gia tăng đáng kể ở Nhật Bản. Hiện Nhật Bản có khoảng 2,15 triệu nhân viên chăm sóc nhưng dự báo thiếu hụt 250.000 người vào tài khóa 2026 và khoảng 700.000 người vào năm 2040.
Để đối phó với thiếu hụt nhân lực, Nhật Bản đã bắt đầu đẩy mạnh chiến lược tuyển dụng nhân viên chăm sóc từ các nước Đông Nam Á. Ngày càng nhiều cuộc thảo luận về việc tiếp nhận thêm lao động nước ngoài trong lĩnh vực chăm sóc người cao tuổi thông qua các chương trình thị thực do Chính phủ tài trợ - bước thay đổi quan trọng khi dân số tiếp tục già hóa nhanh chóng.
Đặc biệt, Nhật Bản không ngừng cải tiến công nghệ để vừa giải quyết bài toán nhân lực, vừa nâng cao chất lượng dịch vụ trong lĩnh vực dưỡng lão.
Chính phủ Nhật Bản tiếp tục thử nghiệm các công nghệ chăm sóc hỗ trợ bằng trí tuệ nhân tạo (AI), thiết bị di chuyển robot và hệ thống giám sát thông minh nhằm giảm tải khối lượng công việc cho nhân viên chăm sóc. Một số viện dưỡng lão đã sử dụng robot để nâng đỡ bệnh nhân hoặc theo dõi giấc ngủ và nhịp tim.
Chính phủ Nhật Bản không chỉ khuyến khích mà còn hỗ trợ ngân sách cho các cơ sở ứng dụng công nghệ, giúp giảm gánh nặng cho nhân viên và người thân, đồng thời tăng cường chất lượng sống cho người cao tuổi.
Người cao tuổi vỗ tay gọi chú chó robot Aibo tại viện dưỡng lão ở Tokyo. Ảnh: Reuters
Tháng 6/2024, Bộ Y tế, Lao động và Phúc lợi Nhật Bản đã cập nhật danh mục “Lĩnh vực ưu tiên ứng dụng công nghệ trong chăm sóc dài hạn”, bổ sung 3 lĩnh vực mới gồm: Hỗ trợ tập luyện chức năng, hỗ trợ ăn uống và quản lý dinh dưỡng, cũng như hỗ trợ sinh hoạt cho người mắc chứng sa sút trí tuệ. Chính phủ đã phân bổ gần 30 tỷ yên (5,3 triệu tỷ đồng) trong ngân sách để thúc đẩy ứng dụng công nghệ này.
Một ví dụ nổi bật là robot chăm sóc. Tại Triển lãm Thế giới Osaka 2025, robot hình người AIREC do Đại học Waseda phát triển đã được giới thiệu. Robot này có thể tự động hỗ trợ các công việc hàng ngày như mang tất cho người già.
Theo lộ trình, Nhật Bản dự kiến thương mại hóa robot hỗ trợ việc nhà và chăm sóc cơ bản vào năm 2030, mở rộng sang lĩnh vực dịch vụ, chăm sóc y tế và điều dưỡng vào năm 2040. Đến năm 2050, robot được kỳ vọng trở thành “bạn đồng hành” của người cao tuổi, có khả năng giao tiếp bằng ngôn ngữ và xúc giác.
Là nước tiên phong trong quá trình già hóa, Nhật Bản đã nghiên cứu giải pháp này suốt hàng thập niên. Bước đột phá lớn đầu tiên trong lĩnh vực chăm sóc tự động đã diễn ra tại một viện dưỡng lão ở quận Nerima, Tokyo, dù không hề có những cỗ máy tương lai phức tạp nào. Tại cơ sở mới của Hitowa Care Services, công ty sử dụng nền tảng Lifelens cho phép căn phòng “tự quan sát” và cảnh báo khi cư dân gặp vấn đề, ví dụ khi họ rời giường hoặc có dấu hiệu bất thường về sức khỏe.
Lifelens là hệ thống giúp “số hóa đôi mắt” bằng camera và cảm biến và trong tương lai, “số hóa bộ não” thông qua AI chẩn đoán sớm bệnh tật. Trong thử nghiệm, Lifelens đã phát hiện viêm phổi sớm hơn 4 ngày so với phương pháp thông thường. Hệ thống gồm 2 camera gắn trần trong mỗi phòng, xử lý hình ảnh bằng AI trực tiếp tại chỗ để đảm bảo an ninh dữ liệu. Dưới nệm giường, cảm biến theo dõi nhịp tim và tình trạng giấc ngủ của người nằm. Dữ liệu được truyền đến trung tâm điều hành, nơi phát cảnh báo nếu xuất hiện dấu hiệu bất thường, giúp nhân viên có thể nhanh chóng can thiệp.
Theo ông Yoshiteru Hakamada, Giám đốc Hitowa Care Services, các hệ thống này được phát triển nhằm đối phó sớm với cuộc khủng hoảng nhân lực chăm sóc đang đến gần. “10 đến 15 năm tới, Nhật Bản sẽ bước vào giai đoạn khủng hoảng chăm sóc người cao tuổi. Chúng tôi muốn chuẩn bị trước”, ông nói.
Các công ty Nhật Bản cũng phát triển nhiều robot phức tạp như giường biến hình thành xe lăn điện hay robot gội đầu. Nhưng do chi phí cao và thiếu mô hình kinh doanh phù hợp, chúng chưa thể thương mại hóa rộng rãi, hiện chỉ còn một số robot giao thuốc và dụng cụ phục hồi chức năng được sử dụng.
Ông Takeshi Ishikawa, Trưởng bộ phận đổi mới sản xuất của Panasonic cho rằng, thời điểm bùng nổ của robot đang đến gần: “Ban đầu chỉ có 2 - 3 công ty phát triển loại robot bệnh viện nhưng ngày càng nhiều doanh nghiệp nhận ra tiềm năng của thị trường”.
Hệ thống chăm sóc người cao tuổi của Nhật Bản là sự kết hợp hài hòa giữa truyền thống, công nghệ hiện đại và tinh thần tôn kính người già, đồng thời ngày càng thể hiện sự cởi mở trước các mô hình quốc tế. Dù vẫn đang trong quá trình tìm kiếm sự cân bằng giữa tính bền vững và phẩm giá con người, hệ thống này vẫn được xem là hình mẫu của lòng nhân ái và tổ chức hiệu quả.
MINH PHƯƠNG
(theo WEF, NZZ, Joyn)
