Lao động trên nền tảng số gia tăng nhanh chóng
Lao động trên nền tảng kỹ thuật số được định nghĩa là hình thức việc làm mà trong đó một nền tảng trực tuyến như trang web hoặc ứng dụng sẽ kết nối yêu cầu dịch vụ của khách hàng với đơn vị cung cấp thông qua cá nhân được trả tiền công.
Trên thế giới, những người làm việc trên các nền tảng kỹ thuật số chiếm số lượng đáng kể trong tổng lực lượng lao động. Tại châu Âu, nếu năm 2022 có khoảng 28,3 triệu người làm việc trên các nền tảng kỹ thuật số, tương đương số lao động làm việc trong lĩnh vực sản xuất thì đến năm 2025, con số này đã gia tăng nhanh chóng lên tới 43 triệu người. Trong bối cảnh ngày càng có nhiều khu vực kinh tế được nền tảng hóa và các công nghệ kỹ thuật số, bao gồm trí tuệ nhân tạo (AI), trở nên phổ biến thì số lao động trên nền tảng số được dự báo sẽ tiếp tục tăng mạnh trong thời gian tới.
Việt Nam hiện có một lực lượng lao động khá đông đảo làm việc trên các nền tảng số như lái xe công nghệ, nhân viên giao hàng, người làm việc qua ứng dụng trực tuyến. Theo Tổ chức Lao động quốc tế (ILO), năm 2024 Việt Nam có khoảng 7,5 triệu người làm việc trên nền tảng số, chiếm gần 14% tổng lực lượng lao động. Các khảo sát cho thấy, làm việc trên nền tảng số được nhiều người lao động lựa chọn bởi thời gian linh hoạt, có thể tự chọn công việc để kiếm thêm thu nhập. Tuy nhiên, người lao động làm việc trên nền tảng số cũng đối mặt nhiều vấn đề như thu nhập thấp và không ổn định, khả năng bị chấm dứt tài khoản một cách không công bằng và hầu như không có an sinh xã hội.
Theo số liệu của Tổng Liên đoàn Lao động Việt Nam năm 2024, thực tế, hơn 70% lao động nền tảng số tại Việt Nam không có bất kỳ hợp đồng lao động chính thức nào. Mối quan hệ giữa họ và các doanh nghiệp nền tảng đa phần chỉ mang tính hợp tác dân sự, khiến họ rơi vào trạng thái dễ bị tổn thương, không có tiếng nói khi xảy ra tranh chấp. Những cuộc đình công tự phát của tài xế công nghệ tại TPHCM trong các năm 2022 - 2023 để phản đối chính sách tăng chiết khấu, thay đổi thuật toán phân chia đơn hàng là minh chứng rõ nét cho sự lệ thuộc gần như tuyệt đối vào nền tảng mà thiếu đi cơ chế bảo vệ pháp lý cần thiết.
Chia sẻ về thực trạng thể chế bảo vệ người lao động trong nền kinh tế số, phi chính thức ở Việt Nam, TS Hoàng Kim Khuyên (Viện Nhà nước và Pháp luật) cho biết, lao động phi chính thức chiếm 62,4% tổng việc làm, cao nhất ở khu vực nông, lâm, ngư nghiệp (98,5%). Trong khi đó, báo cáo Fairwork Việt Nam 2023 cho thấy, hầu hết nền tảng chỉ đạt 2 - 4/10 điểm về bảo vệ người lao động, phản ánh mức độ bảo vệ còn rất hạn chế. Những thực trạng trên đặt ra thách thức lớn cho Việt Nam trong hoàn thiện thể chế bảo vệ người lao động giữa bối cảnh chuyển đổi số và linh hoạt hóa việc làm, khi hệ thống pháp luật hiện hành vẫn dựa trên mô hình truyền thống.
Hoàn thiện thể chế để bảo vệ người lao động thích ứng với tiến trình chuyển đổi số quốc gia
Để đảm bảo quyền lợi cho người lao động trên nền tảng số, Luật Việc làm (sửa đổi) và Luật Bảo hiểm xã hội (sửa đổi) đã mở rộng đối tượng tham gia bảo hiểm thất nghiệp từ năm 2026.
Bà Phạm Thị Bích Thảo, Phó Tổng Giám đốc Khối Hỗ trợ, Công ty GSM (Xanh SM) cho rằng, Luật Việc làm (sửa đổi) 2025 có hiệu lực từ năm 2026 sẽ tạo ra nhiều thay đổi tích cực. Với những quy định mới tại Luật Việc làm (sửa đổi), toàn bộ lái xe ký hợp đồng từ một tháng trở lên đều được tham gia bảo hiểm thất nghiệp, thay vì từ 3 tháng như trước. Khi người lao động được ký hợp đồng, đóng bảo hiểm và hưởng đầy đủ chế độ như nhân viên các lĩnh vực khác, công việc lái xe công nghệ trở thành nghề chuyên nghiệp, ổn định, được pháp luật bảo vệ. Cách tiếp cận này giúp người lái xe yên tâm làm việc, giữ động lực và cùng doanh nghiệp phát triển bền vững.
Theo Thứ trưởng Bộ Nội vụ Nguyễn Mạnh Khương, Luật Việc làm (sửa đổi) được Quốc hội thông qua ngày 16/6/2025 đã mở rộng đối tượng tham gia bảo hiểm thất nghiệp đối với nhóm lao động có nguy cơ mất việc làm cao gồm: Người ký hợp đồng ngắn hạn, làm việc không trọn thời gian và cả những trường hợp không giao kết hợp đồng nhưng có đủ yếu tố hình thành quan hệ lao động. Việc mở rộng này góp phần bảo đảm quyền lợi cho nhóm dễ bị tổn thương, giúp họ duy trì thu nhập, sớm tìm việc làm mới khi gặp rủi ro, tiến gần hơn đến mục tiêu bao phủ toàn dân về an sinh xã hội.
Để chính sách phát huy hiệu quả, theo ông Khương, trước hết cần tăng cường tuyên truyền, phổ biến pháp luật, tổ chức đối thoại tại doanh nghiệp, khu công nghiệp để người lao động và người sử dụng lao động hiểu rõ quyền, nghĩa vụ và tháo gỡ vướng mắc trong thực hiện. Cùng với đó, công tác kiểm tra, giám sát cần được đẩy mạnh, nhất là tại các doanh nghiệp sử dụng lao động thời vụ hoặc không hợp đồng, nhằm thu đúng, thu đủ và xử lý nghiêm vi phạm, bảo vệ quyền lợi hợp pháp của người lao động.
Thứ trưởng Nguyễn Mạnh Khương khẳng định, việc hoàn thiện khung pháp lý trong Luật Bảo hiểm xã hội (sửa đổi) và Luật Việc làm (sửa đổi) là bước tiến quan trọng hướng tới xây dựng thị trường lao động hiện đại, bao trùm và thích ứng với tiến trình chuyển đổi số quốc gia. Hai luật này lần lượt có hiệu lực từ ngày 1/7/2025 và 1/1/2026, đều mở rộng diện bao phủ bảo hiểm xã hội và bảo hiểm thất nghiệp, hướng đến mục tiêu bảo hiểm xã hội toàn dân.
Tuy nhiên, vẫn còn những vấn đề cần tiếp tục nghiên cứu như: Cách xác định quan hệ lao động, cơ chế chia sẻ mức đóng giữa chủ sở hữu nền tảng và người lao động, phương thức quản lý thu chi và xét duyệt chế độ khi phát sinh sự kiện bảo hiểm. Bởi vậy, Quốc hội không quy định “cứng” trong luật nhóm đối tượng này thuộc diện tham gia bảo hiểm xã hội bắt buộc, bảo hiểm thất nghiệp; Quốc hội giao Ủy ban Thường vụ Quốc hội quyết định việc tham gia bảo hiểm xã hội bắt buộc, bảo hiểm thất nghiệp đối với đối tượng khác (ngoài đối tượng đã được quy định rõ) mà có việc làm, thu nhập ổn định, thường xuyên trên cơ sở đề xuất của Chính phủ phù hợp với điều kiện phát triển kinh tế - xã hội từng thời kỳ.
Bộ Nội vụ đã giao các đơn vị chuyên môn tiếp tục phối hợp với các cơ quan, tổ chức liên quan nghiên cứu về khả năng có thể trình Ủy ban Thường vụ Quốc hội quy định người làm việc qua nền tảng số, ứng dụng trực tuyến thuộc đối tượng tham gia bảo hiểm xã hội bắt buộc, bảo hiểm thất nghiệp để vừa đạt mục tiêu mở rộng diện bao phủ bảo hiểm xã hội, bảo hiểm thất nghiệp, vừa bảo đảm an sinh xã hội tốt hơn cho nhóm lao động mới xuất hiện nhưng ngày càng trở thành xu hướng này.
Bảo Châu
