“Đồng nghiệp” mới, thách thức mới
Hầu hết cơ quan báo chí ở Việt Nam cũng như trên thế giới đã ứng dụng AI vào quy trình sản xuất tin tức, từ việc lên ý tưởng đề cương cho bài báo, lên ý tưởng kịch bản đến việc gợi ý các tít báo, xử lý hình ảnh, âm thanh, thậm chí tạo ra các hình ảnh tổng hợp không có thật…
Nhiều công cụ AI đã được sử dụng để tạo ra các bản tin tài chính, thể thao hoặc thậm chí là phân tích chính trị một cách nhanh chóng và hiệu quả. Có thể nói, chưa bao giờ, công việc của người làm báo lại được can thiệp bởi máy móc nhiều như hiện nay.
Một khía cạnh khác cần quan tâm là thị hiếu độc giả cũng đang thay đổi theo sự phát triển của công nghệ. Nhiều người không còn chờ đợi báo giấy mỗi sáng hay bật tivi vào giờ thời sự. Họ muốn thông tin nhanh, gọn và được cá nhân hóa.
Chính điều này khiến các nền tảng AI viết bài càng có cơ hội phát triển khi chúng có thể tạo ra hàng loạt nội dung “theo yêu cầu” của từng nhóm độc giả. Chẳng hạn, một độc giả quan tâm đến tài chính sẽ nhận được các bản tin được cá nhân hóa với biểu đồ, dữ liệu phân tích chi tiết; còn một độc giả thích văn hóa - xã hội sẽ nhận bài viết theo một phong cách nhẹ nhàng, giàu cảm xúc.
Đó là điều mà báo chí truyền thống, với cơ cấu biên tập và quy trình sản xuất nhiều tầng nấc, phục vụ cho một nhóm công chúng lớn, thậm chí là số đông công chúng, khó có thể làm được.
AI có thể xử lý hàng trăm nghìn dữ liệu chỉ trong vài giây, cho ra bài viết hoàn chỉnh với cú pháp, ngữ pháp gần như không có lỗi. Điều này đặt ra thách thức không nhỏ cho những người làm báo: Khi một chiếc máy có thể viết bài nhanh hơn, rẻ hơn và thậm chí hay hơn, lại có vẻ khách quan hơn thì vai trò của nhà báo còn lại gì?
Chúng ta hãy so sánh: Một nhà báo mất cả tuần, thậm chí hàng tháng để điều tra, viết bài, chỉnh sửa và gửi đi, trong khi AI chỉ cần vài phút để cho ra bài viết về cùng chủ đề, thậm chí có cả biểu đồ, dữ liệu thống kê đi kèm. Không ít người đã đặt câu hỏi: “Liệu nhà báo có bị thay thế?”.
Câu hỏi này đã được đặt ra hàng trăm, hàng ngàn lần trong các bài báo, cuộc hội thảo hay tọa đàm khoa học và diễn đàn chuyên môn nghề nghiệp. Hầu hết mọi người đều tin rằng AI chưa thể thay thế con người, trong đó có nhà báo. Nhưng một thực tế cho thấy, AI đang thay thế rất nhiều công việc của nhà báo.
Và thực tế cũng đang chứng minh rằng, một nhà báo chỉ đưa tin đơn thuần theo cú pháp quen thuộc hay chỉ sản xuất ra những sản phẩm theo một mô típ thông thường… thì AI hoàn toàn có thể làm tốt hơn thế.
Một điểm đáng lưu ý là AI hiện nay có khả năng tổng hợp và tái cấu trúc thông tin từ hàng ngàn nguồn khác nhau, điều mà một nhà báo cá nhân khó có thể làm được trong một thời gian ngắn. Tuy nhiên, chính điều này cũng tạo ra hiện tượng “phẳng hóa” nội dung, tức là các bài viết trở nên hao hao giống nhau, thiếu chiều sâu phân tích hoặc góc nhìn độc đáo.
Hơn nữa, AI không có cảm xúc, không có kinh nghiệm sống và càng không có trực giác nghề nghiệp. Nó không thể cảm nhận được nỗi đau của nạn nhân trong vụ bạo hành, cũng không thể nhận ra nét “người” trong câu chuyện đời thường giữa phố thị đông đúc. Nó chỉ biết lặp lại, sắp xếp và làm cho mọi thứ trở nên trơn tru nhưng không thể thổi hồn vào câu chữ như nhà báo thực thụ.
Như vậy, AI chưa thay thế được nhà báo nhưng sẽ thay thế nhà báo chỉ đứng yên một chỗ và làm theo khuôn mẫu có sẵn. Nói cách khác, AI đang thay đổi rất căn bản quy trình cũng như cách thức làm việc mà một nhà báo vẫn làm.
Trong bối cảnh mới, người làm báo buộc phải thay đổi để nhấn mạnh tính “người” của mình. Nói cách khác, nhà báo buộc phải thể hiện đặc trưng nhân văn hơn AI thì mới có thể tồn tại. AI không thay thế nhà báo mà nhà báo buộc phải tự thay thế mình. Vì vậy, đừng đặt câu hỏi lúc nào thì AI thay thế nhà báo, mà hãy hỏi: Lúc nào thì nhà báo tự thay thế mình?
Nhà báo làm gì để không bị đào thải?
Một vấn đề cần thống nhất là dù AI có được nâng cấp, thay đổi tài giỏi đến đâu, nó vẫn chỉ là công cụ để phục vụ con người. Khi nhìn nhận AI như là một công cụ thì chúng ta sẽ đặt ra câu hỏi là AI sẽ giúp con người làm được những việc gì? Nó sẽ giúp cho đời sống của chúng ta rảnh rang hơn ở khía cạnh nào?... chứ không phải là lúc nào thì AI thay thế con người.
Với nhà báo cũng vậy, vấn đề không nằm ở chỗ “AI có thay thế nhà báo không” mà là “nhà báo sẽ thay đổi thế nào để sống sót và phát triển trong thời đại AI?”. Câu trả lời nằm ở việc nhà báo cần định nghĩa lại chính vai trò của mình.
Điều đầu tiên và quan trọng nhất là nhà báo cần phát huy điểm mạnh mà AI không thể có. Đó là cảm xúc, trực giác, nhân sinh quan và đạo đức nghề nghiệp. Một bài điều tra dài kỳ về sai phạm ảnh hưởng tới hàng ngàn người, một phóng sự người thật việc thật về cuộc sống của ngư dân giữa vùng lũ hay một cuộc phỏng vấn chạm đến trái tim… đều là những sản phẩm mà AI khó có thể làm được một cách chân thật.
Nhà báo không chỉ là người đưa tin mà còn là người kể chuyện. Câu chuyện càng mang yếu tố con người, càng đi sâu vào đời sống thực thì càng khó bị AI thay thế.
Thay vì coi AI là kẻ thù, nhà báo có thể học cách coi nó như đồng nghiệp, thậm chí là trợ lý đắc lực. Hãy để AI làm những công việc mang tính kỹ thuật như tổng hợp dữ liệu, phiên âm, dịch thuật, đề xuất tiêu đề, kiểm tra ngữ pháp… để nhà báo tập trung vào những việc mà chỉ con người làm được như phân tích, cảm nhận, sáng tạo và truyền cảm hứng.
Ở nhiều tòa soạn hiện đại, nhà báo không còn đơn thuần là “người viết” mà là “người quản lý nội dung”, nơi họ định hướng chủ đề, điều phối cộng tác viên, chọn lựa công cụ hỗ trợ phù hợp và chịu trách nhiệm về tính xác thực lẫn nhân văn của sản phẩm.
Bên cạnh đó, nhà báo thời đại mới không thể không biết công nghệ. Biết sử dụng AI là một chuyện nhưng quan trọng hơn là biết khai thác dữ liệu lớn, đọc hiểu thuật toán lan truyền thông tin trên mạng xã hội và nắm bắt xu hướng tiêu thụ nội dung của độc giả. Chỉ có như vậy, họ mới có thể sản xuất nội dung đáp ứng được nhu cầu xã hội mà vẫn giữ được giá trị nghề nghiệp.
Ngoài ra, kỹ năng đa phương tiện như quay phim, dựng video, podcast (bản tin âm thanh), làm infographic (đồ họa thông tin)… cũng đang trở thành một phần không thể thiếu của nhà báo hiện đại. Một bài viết có cách kể chuyện bằng nhiều phương tiện sẽ thu hút được nhiều đối tượng độc giả hơn.
Một khía cạnh nữa là đạo đức nghề nghiệp. Đạo đức với nghề báo chưa bao giờ không quan trọng. Tuy nhiên, trong bối cảnh số với sự xâm nhập của AI thì vấn đề này càng trở nên chặt chẽ hơn bao giờ hết.
Trong một thế giới mà thông tin giả tràn lan, vai trò “người gác cổng thông tin” của nhà báo càng trở nên quan trọng. Đây là điều mà AI không thể đảm nhiệm một cách trọn vẹn vì nó không có khả năng thẩm định thực tế hay đánh giá tính đạo đức của thông tin theo từng bối cảnh, hoàn cảnh của thông tin đó.
Do đó, một trong những giá trị cốt lõi mà nhà báo cần duy trì là tính chính xác, minh bạch và trách nhiệm. Sự tin tưởng của độc giả chính là tài sản lớn nhất và cũng là tấm khiên giúp báo chí tồn tại giữa cơn bão AI.
Thay vì giữ khoảng cách một chiều như trước, nhà báo ngày nay cần gần gũi hơn với cộng đồng độc giả. Tương tác, phản hồi, lắng nghe và thậm chí cùng đồng hành với độc giả trong các chiến dịch xã hội là điều hoàn toàn khả thi trong kỷ nguyên số. Một nhà báo có thương hiệu cá nhân, uy tín và có cộng đồng gắn bó sẽ không bao giờ bị lãng quên, cho dù công nghệ có phát triển đến đâu.
Như vậy, AI đang thổi làn gió mới vào ngành báo chí. Nó có thể làm nhanh hơn, nhiều hơn, rẻ hơn nhưng lại không có lương tri, không có trái tim, không có khát khao đi đến tận cùng sự thật. Trong khi đó, từ bao đời nay, báo chí luôn gắn liền với sứ mệnh ấy.
Nhà báo không phải là nạn nhân của công nghệ mà có thể là người dẫn dắt công nghệ nếu biết thích nghi, học hỏi và làm mới chính mình.
TS PHAN VĂN KIỀN
Viện trưởng Viện Đào tạo Báo chí và Truyền thông
Trường Đại học Khoa học Xã hội và Nhân văn, Đại học Quốc gia Hà Nội
