Thực phẩm chức năng: Vàng thau lẫn lộn

Lỗ hổng quản lý thị trường tỷ đô

Theo báo cáo từ Công ty Nghiên cứu chiến lược cho thị trường tiêu dùng (Euromonitor), thị trường TPCN Việt Nam đạt quy mô khoảng 2,4 tỷ USD vào năm 2022, với tốc độ tăng trưởng kép hàng năm (CAGR) dự kiến đạt 7% trong giai đoạn 2023 - 2028. Hiệp hội Thực phẩm chức năng Việt Nam (VAFF) ghi nhận mức tăng trưởng trung bình 15%/năm, với hơn 60% người tiêu dùng biết và sử dụng sản phẩm. Tỷ lệ người lớn trên 18 tuổi sử dụng TPCN đã lên tới 58,5% vào năm 2021, cho thấy nhu cầu ngày càng tăng cao.

Hơn 3.100 cơ sở sản xuất và gần 12.000 sản phẩm đang lưu hành. Các sản phẩm nội địa chiếm khoảng 60 - 80% thị phần, với nhiều thương hiệu Việt khẳng định vị thế bằng các dòng sản phẩm từ thảo dược, công nghệ sinh học và nguyên liệu bản địa.

Thị trường TPCN online chứng kiến sự tăng trưởng mạnh. Theo nền tảng phân tích dữ liệu Thương mại điện tử (Metric) từ tháng 11/2023 đến 11/2024, doanh số bán hàng TPCN trên các nền tảng thương mại điện tử đạt khoảng 5.000 tỷ đồng (gần 200 triệu USD) với 18 triệu sản phẩm được tiêu thụ. Các kênh như: Shopee, Tiki, Lazada, TikTok Shop, Facebook… trở thành mặt trận sôi động, nơi hàng trăm nhãn hàng cạnh tranh bằng chiến lược quảng cáo, giảm giá...

Tuy nhiên, chính sự dễ tiếp cận và tốc độ tăng trưởng nhanh khiến thị trường trực tuyến trở nên hỗn loạn. Nhiều sản phẩm không rõ nguồn gốc, không công bố hợp pháp, gắn mác "xách tay", "nội địa Nhật, Hàn", "thuốc bổ của bác sĩ nổi tiếng"… đánh vào tâm lý sính ngoại, thiếu hiểu biết của người tiêu dùng.

Mới đây, cơ quan chức năng triệt phá nhiều vụ bán TPCN giả gây rúng động. Ngày 16/5, Phòng Cảnh sát kinh tế, Công an Hà Nội triệt phá ổ nhóm sản xuất, buôn bán hàng giả là thuốc và TPCN giả của Phạm Ngọc Tiến và Đoàn Thị Nguyệt (trú tại số 1, liền kề 11, khu đô thị Xa La, phường Phúc La, quận Hà Đông, Hà Nội). Các đối tượng khai nhận đã sản xuất, buôn bán hàng giả từ năm 2020 đến nay và bán trên tất cả hiệu thuốc và nhiều bệnh viện trên toàn quốc. Công an Hà Nội đã khám xét khẩn cấp 20 điểm liên quan đến ổ nhóm này là nơi sản xuất, gia công, cất giấu, tiêu thụ hàng hóa ở 20 tỉnh, thành trên toàn quốc.

Trước đó, vào cuối tháng 3, Công an tỉnh Nam Định phát hiện Công ty TNHH NTA Group do vợ chồng Trần Thị Thu Phương và Nguyễn Mạnh Trường điều hành, lừa bán TPCN như thuốc chữa bệnh. Nhóm này dùng kịch bản giả danh “bác sĩ tư vấn” tiếp cận và dụ người dân mua sản phẩm không có tác dụng điều trị. Cơ quan điều tra xác định có 11.979 đơn hàng liên quan đến 7.402 bị hại ở 63 tỉnh, thành.

Cần luật chuyên biệt và hành lang kỹ thuật số

Theo Cục An toàn thực phẩm (Bộ Y tế) và Cục Quản lý thị trường, tình trạng quảng cáo sai sự thật, sản phẩm kém chất lượng và giả mạo trong ngành TPCN gia tăng mạnh, đặc biệt trên môi trường mạng. Không ít cá nhân, nhóm bán hàng trực tuyến không có chuyên môn y tế nhưng vẫn tùy tiện quảng bá sản phẩm như “thần dược”, lợi dụng hình ảnh bác sĩ giả, người nổi tiếng hoặc đánh giá dàn dựng để tăng độ tin cậy.

Ông Nguyễn Xuân Hoàng, Phó Chủ tịch Hiệp hội TPCN Việt Nam cho biết, khung pháp lý hiện hành như Luật An toàn thực phẩm 2010 hay Nghị định 15/2018/NĐ-CP còn nhiều kẽ hở, đặc biệt trong việc phân định rõ trách nhiệm công bố, hậu kiểm chất lượng TPCN. Quy trình giám định sản phẩm nghi giả còn rườm rà, thiếu đồng bộ, chi phí cao, trong khi nhiều địa phương lại thiếu kinh phí và nguồn lực thực hiện.

Cùng quan điểm, ông Trịnh Quang Đức, Chi cục trưởng Chi cục Quản lý thị trường Hà Nội nhấn mạnh: “Không chỉ pháp luật chưa theo kịp thực tế, công tác giám sát của Bộ Y tế với mặt hàng này còn buông lỏng. Có sản phẩm chỉ đạt 30 - 40% tiêu chuẩn công bố mới bị coi là hàng giả nhưng việc chứng minh lỗi thuộc về doanh nghiệp lại rất khó do phải có giám định và kinh phí thực hiện”. Ông Đức đề xuất cần siết chặt khâu xác nhận công bố, tăng cường kiểm tra chất lượng và cương quyết đình chỉ, rút giấy phép doanh nghiệp sản xuất sản phẩm kém chất lượng hoặc sai tiêu chuẩn công bố.

Để khắc phục những bất cập này, ngành công thương và Hiệp hội TPCN Việt Nam kiến nghị, thời gian tới các cơ quan chức năng liên quan cần xây dựng hệ thống luật chuyên biệt cho TPCN, làm rõ ranh giới giữa thực phẩm và thuốc; siết chặt điều kiện công bố sản phẩm và trách nhiệm hậu kiểm. Bên cạnh đó, để bảo vệ quyền lợi người tiêu dùng nên xây dựng cơ sở dữ liệu số hóa về sản phẩm TPCN được cấp phép, hỗ trợ người tiêu dùng truy xuất nguồn gốc dễ dàng thông qua mã QR hoặc ứng dụng điện thoại.

Trong khi đợi sự hoàn thiện khung pháp lý, vai trò của người tiêu dùng vẫn là then chốt. Mỗi cá nhân cần trở thành người mua hàng thông minh: Chỉ tin dùng sản phẩm có nguồn gốc, có công bố, tuyệt đối không tin vào quảng cáo thâu tóm và các cuộc gọi "từ bác sĩ lạ”. TPCN có thể hỗ trợ sức khỏe nhưng không bao giờ thay thế thuốc điều trị. Khi thị trường vẫn còn vàng thau lẫn lộn, mỗi người tiêu dùng chính là tuyến phòng ngự hiệu quả nhất cho chính mình.

MINH CHÂU