Với đôi tay khéo léo và cái tâm trong sáng, những người thợ khóa đã dành cả đời để mở những ổ khóa, hơn thế, họ mở cả những cánh cửa của lòng tin và sự gắn kết cộng đồng.
Người thợ lưu động của phố cổ
7h sáng, khi dòng xe cộ trên phố Lương Văn Can bắt đầu tấp nập, những người thợ sửa khóa đã sẵn sàng bên góc vỉa hè quen thuộc. Bộ đồ nghề giản đơn gồm dũa, khoan, đinh và chiếc hộp gỗ cũ kỹ được xếp ngay ngắn, chờ đón những vị khách đầu tiên. Chỉ trong khoảng 30 phút, vài người đã tạt xe vào mang theo những ổ khóa hỏng, chìa khóa mất, hay nhu cầu làm thêm chìa dự phòng.
Cô Hải dừng xe máy ngay bên vỉa hè, gọi to: “Có phải anh là anh Ba không? Đánh cho em 5 chìa. Không hiểu sao nhà em hay mất thế!”.
Ông Hoàng Văn Ba (61 tuổi) nở nụ cười hiền, nhanh nhẹn lấy máy phay chìa ra làm việc. “70 ngàn, cô nhé” - ông nói, tay thoăn thoắt cắt chìa, chỉ mươi phút là xong. Cô Hải không quên cảm ơn và cởi mở chia sẻ: “Em vừa đi một vòng, lên tận chợ Đồng Xuân. Hỏi thì người ta chỉ ra đây, bảo có anh Ba làm nhanh mà chắc chắn!”. Cảnh tượng ấy không hiếm ở phố cổ. Ngã tư Lương Văn Can, nơi giao thoa giữa cũ và mới, là điểm đến quen thuộc của những người cần sửa khóa, từ dân địa phương, tiểu thương ở phố cổ đến những người dân khắp thành phố.
Ông Ba trở thành “gương mặt thân quen” với hơn 30 năm trong nghề sửa khóa, bắt đầu từ năm 1990. Không chỉ làm việc tại Lương Văn Can, ông Ba còn nổi tiếng với những chuyến đi xa, thậm chí lên tận Cao Bằng, Lạng Sơn để mở khóa két sắt cho khách quen. “Có lần khách gọi tôi đi sửa khóa tận Lạng Sơn, Cao Bằng. Họ chấp nhận “bao ăn, bao ở” vì chỉ tin vào tay nghề của tôi. Công xá thì tôi lấy như sửa tại Hà Nội thôi”, ông Ba kể giọng đầy tự hào. Với ông, nghề sửa khóa không chỉ là công việc, mà còn là mối quan hệ bền chặt với những khách hàng đã tin tưởng qua bao năm. Ông Ba được gọi là thợ khóa lưu động. Bình thường ông hay ngồi góc phố, nhưng chỉ cần khách gọi, dù ở đâu, ông cũng lên đường ngay, mang theo bộ đồ nghề gọn nhẹ để giải quyết những tình huống khẩn cấp. “Khách quen gọi là tôi đi, không ngại ngõ nhỏ phố cổ hay tận ngoại thành. Làm nghề này, uy tín là số một”, ông nhấn mạnh. Bộ đồ nghề của ông dù nhỏ bé, là cả một kho tàng: từ dũa, khoan, đến dụng cụ chuyên dụng để xử lý khóa điện tử. “Mỗi chiếc khóa là một bài toán. “Giải” được nó, thấy mình như người hùng”, ông cười, ánh mắt lấp lánh.
Nửa thế kỷ bên ngã tư Lương Văn Can
Ngồi sát ngã tư Lương Văn Can, một góc nhỏ xíu giữa lòng phố cổ là nơi ông Lưu Ngọc Tiến (69 tuổi) đã gắn bó với nghề sửa khóa suốt 50 năm. Chỉ học hết lớp 5, ông Tiến theo cha - cụ Tựu, một trong những thợ sửa khóa đầu tiên ở phố cổ để học nghề từ năm 19 tuổi.
“Làm nghề này như đi câu, ngày ít ngày nhiều, nhưng phải cẩn thận, vì mỗi chiếc khóa là một bí mật của khách hàng”, ông Tiến chia sẻ, ánh mắt ánh lên niềm tự hào về nghề. Ngày trước, công việc của ông Tiến hoàn toàn thủ công. Mỗi chiếc chìa khóa được chế tác bằng tay, đòi hỏi sự tỉ mỉ và kiên nhẫn. “Cưa chìa, soi khóa, tra đi tra lại hàng chục lần mới xong một chiếc. Mắt mỏi, tay run, nhưng làm được thì vui lắm”, ông kể.
Giờ đây, công việc đã nhẹ nhàng hơn. Nhờ có sự hỗ trợ của máy móc hiện đại như máy phay chìa hay thiết bị lập trình cho chìa khóa thông minh (smartkey), thợ khóa không còn phải làm thủ công như trước. Nhưng ông Tiến không khỏi lo lắng trước sự thay đổi của thời đại. “Bây giờ khóa hiện đại nhiều, khóa điện tử, khóa vân tay, tôi không theo kịp lớp trẻ”, ông tâm sự. Dù vậy, ông vẫn cố gắng học hỏi, từ cách reset (cài đặt lại) khóa vân tay đến lập trình chìa xe SH để đáp ứng nhu cầu của khách hàng ở khu phố cổ sầm uất.
Khách quen của ông Tiến không chỉ là những người dân trong ngõ nhỏ, mà còn là các cửa hàng, khách sạn quanh Lương Văn Can. Có những vị khách, từ khi còn là cô cậu thanh niên, giờ tóc đã bạc, vẫn tìm đến ông mỗi khi ổ khóa “làm mình làm mẩy”. “Họ nhớ đến mình, tin mình, đó là niềm vui lớn nhất”, ông Tiến nói giọng trầm ấm.
Nghề mọn nhưng không nhỏ: Kỹ năng và cái tâm
Nghề sửa khóa đòi hỏi sự khéo léo, tỉ mỉ và nhẫn nại đến lạ thường. Trước đây, với những dụng cụ đơn giản như máy phay ê-tô và cưa sắt, thợ khóa phải làm mọi công đoạn bằng tay: cưa chìa, soi khóa, tra đi tra lại để tạo nên một chiếc chìa hoàn chỉnh. “Chỉ cần soi đèn pin vào ổ khóa, thợ giỏi đã biết vị trí từng viên bi để cắt đúng răng chìa”, ông Tiến giải thích. Ngày nay, máy móc hiện đại đã giúp rút ngắn thời gian chế tác xuống còn 2 - 5 phút, nhưng sự tỉ mỉ vẫn là yếu tố cốt lõi. “Người thợ cần đôi mắt tinh tường, nhận biết từng loại khóa để tìm cách xử lý nhanh nhất”, ông Tiến chia sẻ.
Tuy nhiên, nghề sửa khóa không chỉ là kỹ năng, mà còn là cái tâm. Với đôi tay có thể mở mọi cánh cửa, người thợ luôn đứng giữa ranh giới mong manh của niềm tin. Một lần sai lệch có thể mất tất cả. Bởi vậy, với họ, đạo đức nghề nghiệp quý hơn cả kỹ năng. “Nghề này, tâm phải vững vàng để không bị cám dỗ”, ông Ba khẳng định. Cả hai ông đều kể từng nhiều lần từ chối làm chìa khi khách không thể chứng minh quyền sở hữu. “An toàn của khách là uy tín của mình”, ông nhấn mạnh.
Nghề sửa khóa cũng đối mặt với nhiều thách thức. Sự xuất hiện của khóa điện tử, khóa vân tay và smartkey đòi hỏi thợ phải liên tục cập nhật kiến thức và đầu tư máy móc đắt tiền. “Máy cắt chìa mới giá cả chục triệu, mà thu nhập thì bấp bênh. Có ngày chỉ kiếm được vài chục nghìn, có ngày chạy khắp phố mới đủ sống”, ông Ba tâm sự. Ở phố Lương Văn Can, giá dịch vụ dao động từ 50.000 - 150.000 đồng cho mở khóa mất chìa, 15.000 - 200.000 đồng làm chìa mới, nhưng thu nhập vẫn không ổn định. Dù vậy, nghề này ít phải chịu cạnh tranh. “Ít người chịu học nghề này, vì nó đòi hỏi kiên nhẫn, tỉ mỉ mà thu nhập không cao”, ông Tiến giải thích. Chính vì thế, những người thợ như ông và ông Ba vẫn giữ được lượng khách quen ổn định, từ hộ gia đình trong ngõ nhỏ đến các cửa hàng, khách sạn ở khu vực Hoàn Kiếm.
Dù vất vả, nhưng nghề sửa khóa mang lại những niềm vui giản dị và đầy ý nghĩa. “Vui nhất là khi khách thở phào nhẹ nhõm sau khi mình mở được khóa. Có lần nửa đêm, bà cụ ở ngõ nhỏ Lương Văn Can gọi vì mất chìa. Mở xong, tôi làm thêm chìa dự phòng miễn phí. Thi thoảng bà ra chỗ tôi, mời cốc trà nóng, kể chuyện ngày xưa. Những lúc đó, thấy nghề mình ý nghĩa”, ông Tiến nói mắt ánh lên niềm vui. Ông Ba cũng có những khoảnh khắc khó quên. “Có khách gọi lúc 2 giờ sáng, đứng ngoài đường lạnh run. Mở được khóa, họ cảm ơn rối rít. Mệt mỏi tan biến hết”, ông kể.
Không ai biết chính xác nghề sửa khóa có từ bao giờ, nhưng tại phố cổ Hà Nội, nó đã trở thành một phần không thể thiếu. Từ những ổ khóa treo Việt Tiệp giản đơn đến các khóa điện tử hiện đại, thợ khóa như ông Lưu Ngọc Tiến và ông Hoàng Văn Ba không chỉ mở khóa, mà còn mở ra những câu chuyện về lòng tin và sự gắn kết. Dù công nghệ thay đổi, dù thời gian trôi qua, những người thợ ở ngã tư Lương Văn Can vẫn lặng lẽ làm nghề, không ồn ào, không phô trương, nhưng đầy tự hào. Họ là những “người hùng thầm lặng” giữ gìn an toàn cho từng cánh cửa, từng ngôi nhà và cả hồn cốt của phố cổ Hà Nội.
Gia Hưng
Kỳ IV: Người giữ hồn nghề kim hoàn Hàng Bạc
