Đây được coi là một trong những giải pháp then chốt để giảm tải áp lực thu gom và xử lý rác, bởi việc phân loại ngay từ đầu giúp giảm khối lượng rác phải vận chuyển và xử lý. Tuy nhiên, đã hơn 7 tháng trôi qua, ở nhiều nơi việc này vẫn “giậm chân tại chỗ”.
“Phân loại nửa vời”: Vòng luẩn quẩn hạ tầng, ý thức
Theo thống kê, mỗi ngày cả nước thải ra hơn 67.000 tấn rác, trong đó rác sinh hoạt đô thị chiếm khoảng 60%. Phần lớn vẫn được xử lý bằng phương pháp chôn lấp, cách làm tiềm ẩn nguy cơ tác động tiêu cực đến môi trường và sức khỏe cộng đồng. Quy định mới yêu cầu phân loại rác thành 3 nhóm: Rác có khả năng tái sử dụng, tái chế; chất thải thực phẩm; chất thải rắn sinh hoạt còn lại. Thế nhưng, thực tế triển khai cho thấy nhiều địa phương chưa có kế hoạch cụ thể, phần lớn mới dừng ở mức tuyên truyền, thiếu biện pháp giám sát, chế tài rõ ràng. Người dân còn mơ hồ về cách phân loại, nhiều nơi vẫn giữ thói quen bỏ rác chung.
Hà Nội là một trong những địa phương tiên phong thí điểm phân loại rác tại nguồn với mô hình triển khai tại một số khu vực của địa bàn 5 quận từ tháng 6/2024 gồm: Hai Bà Trưng, Ba Đình, Đống Đa, Hoàn Kiếm và Nam Từ Liêm. Tại các địa bàn thí điểm, chính quyền địa phương phối hợp với các ban quản lý chung cư, tổ dân phố tổ chức tuyên truyền, hướng dẫn cư dân cách phân loại rác thành 3 hoặc 4 nhóm gồm rác tái chế, rác thực phẩm, rác sinh hoạt còn lại và rác nguy hại. Các điểm tập kết rác phân loại cũng được thiết lập tại một số khu vực, để thuận tiện cho việc thu gom.
Tuy nhiên, thực tế triển khai cho thấy nhiều chung cư, đặc biệt là chung cư cũ hoặc chung cư mini vẫn gặp nhiều khó khăn trong việc tổ chức phân loại rác tại nguồn. Một trong những khó khăn lớn nhất là hạ tầng kỹ thuật chưa đồng bộ, chưa đáp ứng kịp thời yêu cầu phân loại rác. Nhiều chung cư không có đủ thùng rác phân loại tại các tầng hoặc khu vực tập kết. Hệ thống thu gom, vận chuyển rác cũng chưa tách biệt rõ ràng theo từng loại, dẫn đến việc rác đã được phân loại tại nguồn nhưng sau đó lại bị trộn lẫn trong quá trình vận chuyển đến bãi xử lý. Bên cạnh đó, nhận thức và thói quen của một bộ phận cư dân còn hạn chế, chưa thực sự nghiêm túc thực hiện phân loại rác.
Anh Lâm Quang Phòng, cư dân chung cư The Golden An Khánh là minh chứng rõ nét. Mặc dù biết việc phân loại rác là bắt buộc từ đầu năm, nhưng anh chưa hề nhận được thông báo chính thức từ ban quản lý hay chính quyền địa phương. “Ban đầu gia đình tôi chuẩn bị sẵn mấy loại túi để phân loại rác. Nhưng khi đem ra nơi tập kết thì chỉ có một thùng, nên gia đình cũng không phân loại nữa vì có phân loại xong, lại bỏ chung vào một nơi thì cũng bằng thừa”, anh Phòng nói.
Nút thắt: Hạ tầng, công nghệ, kinh phí
PGS, TS Nguyễn Đình Thọ, Phó Viện trưởng Viện Chiến lược Chính sách Nông nghiệp và Môi trường cho biết, việc quản lý chất thải rắn sinh hoạt đang đối mặt hàng loạt vướng mắc: thiếu định mức kinh tế, kỹ thuật, đơn giá thu gom và xử lý; công nghệ xử lý chưa đa dạng; khâu quản lý thiếu đồng bộ; chưa hình thành ngành công nghiệp tái chế chính thức, hiện đại; thu hồi năng lượng từ rác chưa phổ biến. Ngân sách cho quản lý rác ở nhiều địa phương còn eo hẹp, khó thu hút doanh nghiệp đầu tư công nghệ hiện đại. Thêm vào đó, khung pháp lý cho tài chính xanh, ưu đãi cho doanh nghiệp phát hành trái phiếu xanh hay cơ chế hỗ trợ dự án điện rác vẫn còn bất cập. “Nếu phân loại rác xong mà cuối cùng lại xử lý chung thì việc phân loại mất ý nghĩa”, PGS, TS Nguyễn Đình Thọ nhấn mạnh và cho rằng, để phân loại rác tại nguồn thực sự đi vào cuộc sống, cần một loạt giải pháp đồng bộ. Bộ Nông nghiệp và Môi trường cần sớm ban hành thông tư hướng dẫn quy trình kỹ thuật thu gom, vận chuyển, xử lý rác sau phân loại; quy định định mức kinh tế, kỹ thuật cho từng khâu; ban hành các quy chuẩn kỹ thuật quốc gia cho lò đốt, bãi chôn lấp hợp vệ sinh. Bên cạnh đó, cần cơ chế PPP (hợp tác công - tư) rõ ràng trong đầu tư xử lý rác; tiêu chí môi trường cho các dự án được cấp tín dụng xanh, phát hành trái phiếu xanh; hướng dẫn mô hình xử lý phù hợp từng địa phương.
Bộ Công Thương cần rà soát, trình cơ chế hỗ trợ dự án phát điện từ rác; Ngân hàng Nhà nước chỉ đạo các tổ chức tín dụng dành nguồn vốn ưu đãi cho dự án “xanh”; Bộ Tài chính tham mưu hỗ trợ lãi suất và đưa dự án môi trường vào danh mục ưu tiên đầu tư công.
Ở cấp tỉnh, UBND cần tích hợp quản lý chất thải rắn sinh hoạt vào quy hoạch, công bố công khai phương án phân loại, thu gom, xử lý để doanh nghiệp tiếp cận; ban hành giá dịch vụ thu gom, xử lý theo khối lượng hoặc thể tích, khuyến khích công nghệ hiện đại, giảm chôn lấp. Ngoài ra, cần kiện toàn quỹ bảo vệ môi trường địa phương với vốn điều lệ tối thiểu 3.000 tỷ đồng, hỗ trợ doanh nghiệp đầu tư xử lý rác; đồng thời đẩy mạnh tuyên truyền, giáo dục pháp luật; tăng cường thanh tra, xử lý nghiêm vi phạm.
Việc phân loại rác tại nguồn là một phần của bức tranh lớn hơn chuyển đổi sang mô hình kinh tế tuần hoàn, tiết kiệm tài nguyên và giảm phát thải. Nhưng để luật không nằm trên giấy, cần sự vào cuộc thực chất của cả hệ thống từ hoàn thiện hạ tầng, công nghệ xử lý, thể chế pháp luật đến thay đổi thói quen của từng người dân. Nếu chỉ dừng ở những khẩu hiệu và các thùng rác “trưng bày”, vòng luẩn quẩn “phân loại rồi lại trộn” sẽ tiếp diễn, khiến những mục tiêu bảo vệ môi trường trở nên xa vời.
Minh Châu
