Sau 80 năm, tờ báo trở thành một phần ký ức lịch sử, khi nhìn vào đó, người ta không chỉ thấy được những thông tin về ngày lễ trọng đại của dân tộc mà còn thấy được một phần diện mạo của báo chí Việt Nam trong ngày đầu nước nhà độc lập.
Theo thông tin từ Bảo tàng Lịch sử quốc gia, tờ báo Đông Phát tên ban đầu là tờ Đông Pháp, nhưng khi Nhật đảo chính Pháp ở Việt Nam, tờ báo đổi tên là Đông Phát. Sau ngày 2/9/1945, tờ Đông Phát một lần nữa lại đổi tên thành Gia Báo “để biểu lộ tinh thần đoạn tuyệt triệt để những dấu vết của chế độ cũ và để kỷ niệm nền độc lập của nước Việt Nam mới”.
Số báo 6107 của Đông Phát là số báo đặc biệt được phát hành đúng vào thời điểm lịch sử trọng đại của dân tộc. Trên trang nhất của tờ báo là dòng chữ in đậm: Số báo xuất bản đặc biệt về Ngày Độc lập; ngay đầu trang nhất, tiêu đề “Việt Nam độc lập muôn năm” được in đậm, to, rõ ràng, phía dưới là dòng thông báo về thời gian cũng như lời yêu cầu người dân tham gia mít tinh một cách đông đủ để thể hiện tinh thần tranh đấu kiên quyết cho nền độc lập của nước nhà. Tờ báo kêu gọi: “2 giờ chiều hôm nay toàn thể dân chúng phải tới dự “Ngày Độc lập” và khẳng định “Ngày Độc lập tại khắp các tỉnh Trung, Nam, Bắc sẽ tỏ rõ tinh thần tranh đấu của chúng ta trong sự đoàn kết, trật tự và kiên quyết”.
Bài báo cũng nhắc nhở dân chúng: “Lần đầu tiên Chủ tịch Chính phủ Hồ Chí Minh ra mắt đồng bào. Dân chúng cần phải chỉnh tề hàng ngũ đông đủ và chặt chẽ quanh Chủ tịch. Việc làm ấy không riêng là ủng hộ Chủ tịch Hồ Chí Minh, nhưng để tỏ rõ hơn một lần nữa rằng toàn thể đồng bào rất tín nhiệm ở Chính phủ Dân chủ lâm thời - một Chính phủ dân chủ cộng hòa không phân biệt đảng phái, mà chỉ biết có phụng sự quốc gia, tranh đấu lấy nền hoàn toàn độc lập. “Ngày Độc lập” sẽ để cho mọi người làm tròn bổn phận ấy. Không những ở trong cuộc hội họp trên vườn Ba Đình, mà còn ở riêng từng gia đình, từng xưởng thợ, nhà máy, ở những tấm lòng thành thực và hăng hái. Kiên quyết của người công dân nước Việt Nam quý mến của chúng ta”.
Tờ báo cũng dành vị trí đặc biệt để đăng tải những Lời thề Độc lập của Chính phủ lâm thời Việt Nam Dân chủ Cộng hòa và của Quốc dân, chương trình chính thức của cuộc mít tinh và tuần hành tại Hà Nội vào ngày 2/9/1945.
Không chỉ thông tin chi tiết về nội dung buổi lễ, tờ Đông Phát còn đăng sơ đồ chỉ dẫn cụ thể các tuyến phố dành cho các giới, các tổ chức tham gia mít tinh được đăng trang trọng trên trang nhất với những chỉ dẫn chi tiết. Hàng ngũ sẽ được sắp xếp như thế nào trong buổi mít tinh được chỉ dẫn một cách cặn kẽ: “Các đoàn thể phải đi hàng mười. Đội tự vệ chỉ mang gậy chứ không mang khí giới gì khác và có nhiệm vụ trông coi trật tự và giữ vững tinh thần của đoàn mình; Đội tự vệ phải có dấu hiệu riêng tự làm lấy”. Việc “hát và hô khẩu hiệu” được hướng dẫn rất rõ ràng, ai hát, ai hô, khi nào hô và để hô cho được đồng thanh thì “Lúc hô, Đội tự vệ phải cắt cử người chỉ huy cho được đồng thanh”.
Trang 2 của tờ báo thể hiện một khí thế tưng bừng như một ngày hội lớn của non sông, của tất cả các ngành, các giới, các thế hệ. Từ nhân viên Sở Hỏa xa đến học sinh các trường phổ thông, thanh niên Hà Nội, phụ nữ, các văn nghệ sĩ, các vị bô lão... đều có chương trình dự mít tinh đông đủ và hào hứng.
Hội Phật giáo Việt Nam qua báo Đông Phát gửi lời mời tới đông đủ phật tử “Hôm nay 2/9/1945 là ngày lễ Độc lập của nước Việt Nam Dân chủ cộng hòa. Vậy xin toàn thể tín đồ Phật giáo đâu đấy đúng 7 giờ sáng tới các chùa làm lễ tụng kinh Dược sư để cầu cho nền độc lập nước nhà được củng cố vĩnh viễn. Đến 13 giờ xin kính thỉnh liệt vị tăng ni cùng thiên tín tề tựu tại chùa Quán Sứ để đi dự lễ mít tinh và biểu tình do Chính phủ tổ chức. Còn ở các chùa, đúng 14 giờ làm lễ tụng kinh Di đà cầu nguyện cho các binh sĩ đã hy sinh vì tổ quốc...”.
Bản báo cũng đưa ra lời kêu gọi chung “Hôm nay toàn quốc làm lễ “Ngày Độc lập” rất trọng thể ở khắp cả mọi nơi. Muốn tỏ tình đoàn kết chặt chẽ của đồng bào, các phố nên cử ra một số ít thanh niên để dẫn các bô lão đến tụ ở Khai Trí Tiến Đức để chiều nay tới dự...”.
Xúc động hơn cả là tấm lòng của người dân trước khí thế tưng bừng của nước Việt Nam mới cũng được phản ánh qua những thông tin được đăng tải trên tờ báo như: “Ông chủ tiệm ăn ở 47 Hàng Quạt có nhã ý cúng vào Quỹ Việt Nam giải phóng quân số tiền thu được - cả vốn lẫn lời trong Ngày Độc lập”. “8 giờ sáng hôm nay 2/9, các rạp hát và chiếu bóng đều có buổi diễn đặc biệt về độc lập. Cố nhiên là giá tiền “độc lập” và nhiều mặt hàng được giảm giá để phục vụ công chúng trong ngày đặc biệt này”.
Trong khí thế hào hùng ấy, toàn thể quốc dân đồng bào đã hướng về Quảng trường Ba Đình, Hà Nội để dự một lễ mít tinh đặc biệt trong lịch sử nước Việt Nam với ý thức trách nhiệm cao và niềm tự hào sâu sắc.
Với những nội dung được đăng tải trong một số bài viết và tin tức trong số báo, có thể thấy ngày ấy dù trong thời gian ngắn, Chính phủ ta đã chuẩn bị rất kỹ cho ngày Tuyên ngôn Độc lập. Trong “Chương trình chính thức cuộc mít tinh và biểu tình tại Hà Nội”, Đông Phát đưa tin chương trình sẽ mở đầu bằng việc bắn súng đón chào Chính phủ lâm thời, tiếp đến là lễ chào cờ; hát bài “Tiến quân ca”; đại biểu Ban tổ chức đọc chương trình khai hội và giới thiệu Chính phủ Lâm thời Việt Nam Dân chủ Cộng hòa; Chủ tịch Hồ Chí Minh tuyên bố về nền Độc lập Việt Nam và chính thể Dân chủ Cộng hòa, đọc bản Tuyên ngôn Độc lập của nước Việt Nam Dân chủ Cộng hòa; Chính phủ tuyên thệ trước quốc dân…
Trên số báo Đông Phát ngày ấy không có ảnh, nhưng một nét chấm phá trong số báo này là hình vẽ sơ đồ ghi rõ chỗ dành riêng cho các giới cũng như lối vào Quảng trường Ba Đình. Hàng ngũ tham dự mít tinh được sắp xếp trong buổi lễ cũng được chỉ dẫn một cách cụ thể. Theo đó, các đoàn thể đến họp ở vườn hoa Ba Đình phải tới trước 13 giờ để Ban trật tự xếp chỗ. Đoàn thể nào đến sau giờ khai mạc sẽ bị giữ lại dọc đường. Dân chúng mỗi phố đến dự biểu tình phải xếp đặt theo thứ tự: nhi đồng, người cao tuổi, phụ nữ, thanh niên và bắt buộc phải có đội tự vệ đi kèm để trật tự lúc nào cũng được bảo đảm.
Bên cạnh những thông tin về Lễ Tuyên ngôn Độc lập, báo Đông Phát còn đăng tin về công việc của nhà nước Việt Nam Dân chủ Cộng hòa trong những ngày tiếp theo. Đơn cử, bắt đầu từ ngày 3/9/1945, giờ làm việc tại các công sở Bắc bộ sẽ được đổi lại, sáng từ 6 giờ 30 đến 11 giờ, chiều từ 2 giờ đến 5 giờ. Hoặc “Sau ngày Độc lập, nay mai sẽ tổ chức một Tuần lễ Vàng để toàn thể nhân dân có thể tùy nhiều ít đem vàng tặng Chính phủ giúp vào việc quốc phòng”…
Báo Đông Phát số 6107 không chỉ được lưu giữ tại Bảo tàng Lịch sử Quốc gia mà tại di tích 48 Hàng Ngang, nơi Bác Hồ viết bản Tuyên ngôn Độc lập, cũng trưng bày một phiên bản của báo này. Qua những thông tin trên số báo đặc biệt này có thể thấy mối quan hệ chặt chẽ giữa Chính phủ lâm thời của nước Việt Nam Dân chủ Cộng hòa với quốc dân đồng bào ngay từ buổi đầu thành lập nước. Sau 80 năm, báo Đông Phát số 6107 ra ngày 2/9/1945 đã trở thành một phần ký ức của lịch sử. Những thông tin trên tờ báo không chỉ giúp chúng ta hiểu rõ thêm về Lễ Tuyên ngôn Độc lập năm xưa đã được tổ chức quy củ ra sao, mà còn thấy được một phần diện mạo của báo chí Việt Nam trong ngày đầu nước nhà độc lập.
Nguyệt Hà
